bu şiiri yazmak için söküp attım pansumanı yaramdan
tam olarak bıçağa kaptırdığım tarafımla sancıyorum al al bu hayat kiminse billâhi ben yaşamıyorum al bu hayat kiminse billâhi ben sarılan bir yarayı fışkıran bir damardan daha çok sevmiyorum
saat kim bilir kaç olacak yine, kaç!
bugün bitip dün olacak gece yine gün olacak
tam ağzını bozduğun tebessümlü bir sıra
parantezler basacak cümlelerimi
peşimizde bağlamdan kopmuş bir gürûh
eğer hakkım olsaydı yağmuru yağdırmaya
bana tufan derlerdi sana ise Nuh!
kaçıp kaçıp sana geliyorum, ne diye?
gidecek bir yerim olmadığından değil
bir yerlere senden gidiyor olmamdan belki de
borç olsak geçirmişiz tarihimizi
çoktan kalkmış bir treni bekliyoruz biletsiz
yabana atılacak şeyler var bavulumuzda
şu havuza çakılırım, şu ummana nefessiz
şu kazanda yakılırım, şu nazarda hevessiz
gitmiyorum diyorsam ve ne kadar gidiyorsam
yüzme bilmiyorsam ve ne kadar yüzüyorsam
şu yüzmediğim suların da cümlesinin dibisin çok sarhoş olsam dediğim her dakika şaraba testisiz yakalanmak gibisin
sonra bir süre her yanıma dökülüyorsun – dökül! –
ne önemi var geçmeyen bir izin unutkanlığımız karşısında
zaten kırık bir gökyüzüdür artık mutlu olmanın damı
hayat böyle dımdızlak ortada bırakır işte adamı
ben bir kere görmüştüm çokça cenâzelerde
topraktan gayrısı tortop edip saklamıyor insanı gözlerin yeter ki sözlerime ilişkin olsun istersen gövdeme ihanetler sırt sırta yuva yapmıştır boş bulduğun yere saplan senin de canın sağ olsun
ellerimi ceplerimde kaybedip unutmuşum ben senin bildiğin dervişlerden değilim ceplerim ellerimden misli ile büyüktür ellerimi bir yerde ceplerimle yutmuşum o kadar yorgunum ki o kadar ki yorgunum uykumdan çalıyorum uyumak için
ben ölümden gayrı yazmayı bilmiyorum
sen hırkalara bakıyorsun şallara niçin?
havalar ısınıyor yar bahar diye ölümlü şeylerle avunmamak vaktidir gözlerin çocukluğumun bozulmamış aktidir
ve üzerime dökülmenin üç kurşunu vardır mavzerimde:
1- dökene kurban olayım.
2- dökülen dökendendir.
3- hiç çıkmasın izin benden.
tam da bu yüzden
dol ya da dökül
şaraba meyyâl bir üzüm gibi serpil
hiç çıkarmasan da üzerinden yine de bil
yine de bil yine de bil yine de bil
onlar hırka değil, pil!
Eyle bismillah ile feth-i kelâm Tâ açılsın hayr ile bâb-ı merâm
Şehirlerin anası Mekke-i Mükerreme’de bir gün…
Kureyş’in önde gelen müşriklerinden Übey b. Halef, Resûlullah aleyhissalâtu vesselâmın yanına gelir. Elinde çürümüş bir deve kemiği vardır. Übey, Peygamber aleyhissalâtu vesselâmın karşısına geçip kemiği ufalar. Sonra, avucuna birikmiş kemik tozlarını da ona karşı üfleyip mağrur bir edâyla sorar: “Ölümden sonra yeniden diriliş olduğunu söylüyormuşsun. Çürüyüp un-ufak olmuş bu kemikleri kim diriltecek?”
Âhiret hakîkatine ve haşr gerçeğine ilişen bu mağrûr soruya cevap, âlemlere rahmet diye gönderilen Gâye İnsân’ın bâtını olan, Âlemlerin Rabbi’nden gelir: “O insan görmedi mi ki biz onu bir spermden (öz taşıyan kabuk) yarattık… Bu gerçeğe rağmen şimdi o apaçık bir hasımdır! (Kendini ayırır) Kendi yaratılışını unuttu da bize bir misal getirdi: “Çürümüş hâldeki şu kemiklere kim diriltip hayat verecek?” dedi. De ki: “Onları daha önce inşa eden diriltip hayat verecektir! ‘HÛ’ Esmâ’sıyla her yaratışı Alîm’dir (tam bilen).” [Yasin:77-79]
Mekke yıllarında yaşanan bu olay, hem varlık kitabını doğru okumanın ipucunu gösterir hem de varoluşu yanlış okumanın esâsen ne kadar basit bir noktadan başladığını. Öldükten sonra yeniden dirilişi aklı almayan Übey, hiçten ve yoktan bir Übey’in nasıl olup da varedildiğini hiç düşünemediği için bu haldedir. Mevcut hali, zaten kazanılmış verilmiş “garanti bir durum” olarak kabul etmiş, bu halin nasıl mevcut olduğu üzerine hiç düşünmemiştir. Düşünse, doğumundan bir sene önce varlığından asla sözü edilemez halde olup kudret eliyle ete kemiğe büründüğünü görecek dolayısıyla “Çürümüş kemikleri kim diriltecek?” gibisinden sorular sormaya girişmeyecektir. Çünkü yeniden dirilmenin delîli zaten ortadadır.
Burhan sorardım aslıma, aslım bana burhân imiş…
“Kim ilk olarak inşa edip yarattıysa, O diriltecek. Kim ilk olarak ete kemiğe bürüyüp hayat verdiyse, O diriltecek.”
Übey’in daima gözü önündeki varoluş gerçeği üzerine bir kez olsun düşünememiş olmasına karşılık, Peygamber aleyhissalâtu vesselâmın bu gerçeği gözardı ettiği tek bir ân, hayatında O’nsuz geçen bir zaman yoktur. Asr-ı saâdet denilen ömür kitabında tefekkürü ve tezekkürü, ibadeti ve duası, hâsılı bir bütün olarak kulluğu bunun şâhididir.
O’nun her gününde, her işinde muhakkak mührünü gördüğümüz bir söz ise, ahitnâmesi niteliğindedir: Bismillah!
Hadîs külliyâtları ve siyer kitapları gösterir ki, Peygamber aleyhissalâtu vesselâm, bâtından zâhire çıkan, görünen her bir halde, ‘Allah’ın ismi’ni anar. O’nun evinden dışarı adım atışı da ‘Allah’ın ismiyle’dir, evine tekrar girişi de, yemeğe başlaması da, söze başlaması da, bineğine binmesi de, uyuması ve uyanması da.
Varlığın sevinci, her (hayırlı) işin başında, muhakkak “Bismillah” demektedir. O’ndan bize ulaşan rivayetler uyarınca, bizim de unutmadığımız sürece, her güzel işe başlarken söylemeye çalıştığımız bir söz, bir paroladır Bismillah. Ama onun Bismillah’ı ile bizimki arasında büyük bir fark vardır. Hemen bir misâlle açacak olursak: Biz, kapıyı “biz açarken” Bismillah deriz. Peygamber aleyhissalâtu vesselâm ise, gerçekte kapıyı açanın O olduğunun idrâkiyle, Allah’ın kuldaki taayyünü manâsına Bismillâh der. O’nun Bismillah’ı, varolan herşey O’nun ismiyle varolduğı içindir. ‘Olan’ herşey O’nun ismiyle; O’nun dilemesi, O’nun izni, O’nun ilmi, O’nun kudreti ile var göründüğü içindir.
Açıkçası, biz elbette iyi niyetle, elbette O’nun öyle buyurmasına hürmetle deriz. Ama bu Bismillah, gafletten büsbütün âzâde değildir. Bir bakıma, taklidîdir. İnsan dili, insalığın târifi’nin yol ve gidişini taklîden Bismillah derken, akıl kapıyı açanın biz olduğumuzu düşünmektedir. Oysa varlığın hammadesi, akl-ı küll sahibi “nebînin aklı” bütün varoluşu “O’nun ismiyle” bilir. Kâinat kitabında var görünen bütün her şeyde O’nun ismini okur. Dilinin söylediği Bismillah, aklının gördüğü ve kalbinin tasdik ettiği bir gerçeğin dil ile ifâdesidir: Her şey O’nun ismiyle vukuâ gelir, O ismin bir sıfatına bürünerek kendini gösterir.
Bir kitabullah-ı a’zamdır serâser kâinat Hangi harfi yoklasan manâsı Allah çıkar
O’NUNLA BAŞLAMAK
Übey B. Halef’in yaşadığı yanılgı, aslında bütün nefisler için geçerlidir. Übey’i o derece kör bir gururla inkâr ve şirke götüren, nefsinin yaşadığı bu körlüğe aklını ve kalbini de ortak etmesidir. Baksak, bizim nefislerimizin de, mevcut halimizi kim vâretti, nasıl vâretti diye düşünmeden, kazanılmış bir hak, zaten verilmiş bir durum olarak kabul ettiğini görürüz. Âdeta öylesine, kendiliğinden oluvermiş. O yüzden, âlemlerin Rabbinin bize bizden daha yakın olduğunu bildiren Kur’an âyetleri karşısında, nefsimizin bu gafleti, kendi aklımızı da şaşkınlığa düşürür.
Mesela âyet “O size şahdamarınızdan, kendinizden daha yakındır” diye bize haber verdiğinde, bir bocalama yaşar ilkin. Kur’ân’ın “Nerede olursanız olun, O sizinle birliktedir” haberini duyduğumuz anda da aynı bocalama hali bizi kuşatır. Halbuki, bu apaçık bir gerçek değil midir? Herşey O’nun “Ol!” demesiyle oluyorsa, bütün oluşlar O’nun isminin eseri ve cilvesi değil midir? Bizi yoktan vâreden, bâtından zâhire çıkaran O ise, bunun apaçık karşılığı O’nun bize bizden, bize şahdamarımızdan daha yakın olması değil midir? Şahdamarımızı da O varetmiş değil midir?
Peygamber aleyhissalâtu vesselâm’ın her işindeki Bismillah’ın, işte böylece okunması bir b.aşka berekettir. Varlığın gâyesi olan o ufuk insan, her işin başında dilinden dökülen Besmele ile olanın aslını, vâr oluşun sırrını ifşa etmektedir bize. Herşey O’nun ismiyle vâr edilip, görünüp durmaktadır. Var sanılan bu görüntü ise o mazharın sınırları mikdârınca, kendi taayyününden gayrısı olamaz!
O halde Bismillah, başta söylenen sonra terk edilen bir söz değildir. Bilakis, bütün varoluş, mülkünde gayrısı olamayanın kapsama alanındadır ve cümle kâinat Bismillâh’ın ülkesidir. Diğer bir deyişle, esasında Bismillah’la başlanmaz, Bismillah’a başlanır. Bu güneşin ardından doğan bütün düşünceler, bütün zikirler, bütün hamdler ve tesbihler, bir bakıma anıldığı o mahalle, Bismillah’ın nurunun vurması, bir manânın açılımı ve hakikatın tercümesidir.
Bu, âlemlerin Rabbinin Kelâm-ı kadîminde bizzat nazara verdiği bir gerçektir. İnsanın ikiz kardeşi olan kitaptaki Neml süresinin 30. âyetinde, Süleyman aleyhisselamın bir mektubundan bahsederken; “İnnehû min Süleymâne ve innehû bismillâhirrahmânirrahim” buyrulmaktadır. Yani: “O muhakkak Süleyman’dandır ve muhakkak ki o, bismillâhirrahmânirrahim’dir.”
Mektupta yazan tek söz, elbette ki Besmele değildir. Ama sonraki bütün sözler Bismillah’ın kapsama alanı içinde ve o anahtarın bir açılımı niteliğinde olduğu için, âlemlerin Rabbi, peygamberinin yazdığı mektubun bütün mesajını Besmele’ye hasretmektedir.
Allah adıyle kılup feth-i kelâm Virelüm hamd ü senâya intizâm
İnsan, ibret nazarıyla, birlik neşesi ile her ne yana baksa her gördüğü, O’nu gösteren bir pencere, kesrette ve gaflette yalnız ise O’na perdedir. Bu gerçeği en iyi bilen olarak, insanlığın târifi’nin her işinde mutlaka Bismillah vardır.
Uyku, uyanış, eve giriş, evden çıkış, yürüyüş, oturuş, yeme-içme, konuşma… Bir günün içinde aklımıza hangi fiil geliyorsa, Peygamber aleyhissalâtu vesselâam hepsini ‘O’nun ismiyle’ yapar; ismi için yaşar, ismiyle yaşar, isminde yaşar!
Meselâ, on sene hizmetinde bulunma şerefine eren Enes’in anlattığı üzere, evinden çıkması hep “Bismillah” iledir. Evinden çıkarken, çoğunlukla “Bismillahi ve billâhi lâ havle velâ kuvvete illa billah, tevekkeltu alellah,” yani “Allah’ın ismiyle, varlığında eriyerek… Masiyetten uzak tutacak bütün havl ve taat işlemeye kuvvet ancak Allah’tandır. Dayanağım Allah’tır” buyurmuştur.
Yine, “Allah’ın ismiyle, Allah’a tevekkül ettim. Allahım! Zillete düşmekten, dalâlete düşmekten, zulme uğramaktan, cahillik etmekten, ve bunların bize yapılmasından Sana sığınırız” buyurduğu rivayet edilmektedir. O’nun eve girişi de Bismillah iledir. Sahabileri, eve giriş için ondan şu duayı öğrenmişlerdir: “Allahım! Senden hayırla girişler, hayırla çıkışlar istiyorum. Allah’ın ismiyle girdik, Allah’ın ismiyle çıktık. Rabbimiz Allah’a tevekkül ettik.”
Resûlullah aleyhissalâtu vesselâm, her taze günde ‘O’nun ismini’ anar ve yine 0’nun ismiyle hazineyi açar. Yatarken söylediği “Allahım! Senin ismin ile hayat bulur, Senin isminle ölürüm” sözü ne kadar da yerli yerindedir. O’nun şehrinin kapısı olan Hz. Ali’nin bildirdiğine göre, yatacağı zaman şu duayı terennüm etmektedir: “Allahım! Kerim olan Zatın adına, eksiği olmayan kelimelerin adına, nâsiyesinden tutmuş olduğun hayvanların şerrinden Sana sığınırım.”
Sahabiler, O’ndan her sabah ve her akşam yani ömrün elimizdeki tek versiyonu olan, yeni günün başında ve sonunda, üç kere söylemek üzere Bismillah ile başlayan şu münacatı öğrenmişlerdir: “O’nun ismi ile; ki O’nun ismi sayesinde, yerdeki ve gökteki hiçbir şey bize zarar veremez. Ve O herşeyi gören (herşeyin O’ndan gördüğü) herşeyi işitendir.”
Bir sahabisi, yatma zamanı için, her adımında Allah’ın isminin anıldığı şu tavsiyeyi işitmiştir: “Kapını kapa, Allah’ın ismini zikret. Kandilini söndür, Allah’ın ismini zikret. Yemek kabının ağzını kapa, Allah’ın ismini zikret…”
Bir yolculuk için ayağını bineğinin üzengisine koyduğunda sahabilerin, O Nur’dan sızdığına şahit oldukları söz, yine Bismillah’tır: “Bismillah! Allahım! (…) Bize arz! dür, seferi kolaylaştır…”
Hummaya ve bütün ağrılara karşı okumayı öğrettiği dua yine Bismillah’la başlar: ” Allahu ekber ismiyle! Kanla kabaran her bir damardan ve ateş hararetinin şerrinden Kebîr olan Allah’a sığınırım.”
Her lokması için bütün kainat tezgâhının çalıştırıldığı bir yemeği ağzına almadan önce de O’nun mübarek dilinden aynı kelam dökülür. Çünkü o yemek, O’nun ismiyle varedilmiştir ve ağzımıza alıp sindirmemiz yine O’nun ismi iledir: “Sizden kim bir şey yerse Bismillah desin. Başta söylemeye unutmuşsa, sonunda şöyle söylesin: Başında da, sonunda da Bismillah.”
Bismillah demeden hemen yemeğe başlayan birini şöyle uyardığı bildirilir: “Şeytan, üzerine Allah’ın ismi zikredilmeyen yemeği kendine helal sayar…”
“Biz yiyoruz, ama bir türlü doymuyoruz” diyen bazı sahabilerine ise, yemeği beraberce yemelerini tavsiye etmiş, ardından şöyle buyurmuştur: “Yemeğe Allah’m ismini zikrederek başlayın. Böyle yaparsanız, yemeğiniz hakkınızda bereketli kılınır.”
Mü’minlerin annesi Ümmü Seleme’nin oğlu ve Peygamber aleyhissalâtu vesselamın oğulluğu Ömer b. Ebi Seleme’nin, küçük bir çocukken aldığı bir nebevi terbiye yine Bismillah’la ilgilidir. “Resûlullah aleyhissalâtu vesselâmın terbiyesinde bir çocuktum” diye anlatır Ebu Seleme’nin oğlu Ömer. “Yemekte elim tabağın her tarafında dolaşıyordu. Resûlullah bana îkazda bulundu: “Evlat! Allah’ın ismini an, sağınla ye, önünden ye!” “Bundan sonra hep böyle yedim.”
Sahabiler, Bismillah’a dâir, O’ndan şu haberi de nakletmişlerdir: “Kim evine döndüğü zaman içeri girerken ve yemek yerken Allah’ın ismini zikrederse, şeytan (avenelerine): ‘Size burada gecelemek de yok, akşam yemeği de yok’ der. Ama kişi eve girerken Allah’ı zikreder fakat akşam yemeğini yerken zikretmezse, şeytan (avenelerine): ‘Akşam yemeğine kavuştunuz ama burada gecelemeniz mümkün değil!’ der. Adam eve girerken ve yemeğe başlarken Bismillah diyerek Allah’ı zikretmezse, şeytan ‘Yemeğe de yetiştiniz, yatmaya da!’ der. Bu nebevi uyarı, şeytanın üflediği küfür dolu vehim ve vesveselerin zihnimizi ve kalbimizi mesken tutmaması için de Bismillah’ın kritik önemine dikkat çekmektedir.
Bütün bunlar Peygamberin bir gününde Bismillah’a dair, birkaç örnekten ibârettir. Hadis kitapları, Peygamberin bir gününden aklımıza gelen hangi fiil olursa olsun, onun muhakkak Bismillah’a b.aktığını ve Bismillah’la başladığını bildirmektedir. Peygamber aleyhissalâtu vesselâm, her fiilinde Bismillah’la, varoluşun aslını, fiili yapan, fiilden etkilenen ve fiilin aynı güzelin binbir yüzü olduğunu bizlere tâlim etmektedir.
Bir isimden bütün isimlere, noktadan kitaba…
ALLAH ismi, bir târife göre, lafza-i celâl’dir. Yani, Allah ism-i celâli, âlemlerin Rabbinin bütün güzel isimlerini de içerir ve hepsini birden hatıra getirir. Biraz daha açarsak; Allah dediğimizde, Kâdir, Rahîm, Azîm, Hakîm… gibi bütün isimleri de zımnen söylemiş oluruz.
Mesela “Lâ ilâhe illallah,” bu şuurla söylendiğinde, Lâ hâlika illallah, Lâ kâdire illallah, Lâ râzıka illallah, Lâ rahîme illallah manâlarını da zımnında taşır. Hem sadece onları değil bütün güzel isimleri; O’ndan başka rab, mâbud, kerîm, azîm, hakîm… olmadığı manâlarını da.
O halde, “Bismillah” gerçekte bütün isimleri özünde taşıyan bir çekirdek gibidir. Buna göre, Peygamber aleyhissalâtu vesselâmın “Bismillah’ın içinde, âlemlerin Rabbinin bütün güzel isimleri vardır: “Kâdir olan, her şeye gücü yeten Allah’ın ismiyle,” “Rezzâk olan, her şeyi besleyen Allah’ın ismiyle,” “Rahîm olan, her şeye merhamet eden Allah’ın ismiyle,” “Kerîm olan Allah’ın ismiyle..:’ Bütün varoluşu ‘yaratan Rabbinin ismiyle’ okuyarak “La ilâhe illallah”ı “Bütün güzel isimler O’nundur” derinliğiyle haykıran kutlu elçi, herşeyin ve her oluşun bütün güzel isimler kendisine ait olan “Allah’ın ismiyle” varolduğunu, her fiiline yansıyan “Bismillah” sırrıyla bizlere öğretir.
Peygamber aleyhissalâtu vesselamın tefekkürüne, tezekkürüne, duasına ve besmelesine sinmiş bu esmâ-i hüsnâ’nin, bir de insanın kendisine, ahlâkına ve davranışına bakan veçhesi vardır. Herşey O’nun ismiyle varoluyorsa, insan da her halinde O’nun ismini bildirir, gerçeğini gösterir bir ayna olmalı değil midir? Bütün kâinat O’nun güzel isimlerini yansıtıyorsa, insanın yaşayış ve davranışı da O’nun güzel isimlerini yansıtmalı değil midir? İnsanlığın târifi’nin bir hadisi, doğruca bunu ifade eder: “Allah’ın ahlâkıyla ahlâklanınız.” Yâni halinizde ve hareketinizde, ahlâkınızda ve yaşayışınızda rehberiniz, O’nun güzel isimleri olsun. Her halinizden ve her fiilinizden, O’nun güzel isimleri okunsun.
Âyinedir bu âlem her şey hak ile kâim Mir’at-ı Muhammed’den Allah görünür dâim
Bunun nasıl olacağını, o hidayet rehberi, kendi hayatıyla, bizzat gösterir. Gündelik hayatın içinde öyle veya böyle olmasını bizim pek de umursamadığımız ‘basit’ bir davranış bile onun elinde, esmâ-i hüsnâ ahlâkıyla aydınlanıp nurlanmakta, bâtınındaki hakikati zahire taşımaktadır. Nasıl mı? İşte o en parlak aynadan, bir kaç gerçek parıltısı…
TEK… Varlığın Sevinci’nin bir gününe, damgasını vuran kelimelerden biri, budur. Resûlullah aleyhissalâtu vesselâm, günün içinde, nice fiilinde, hep teki seçer. Meselâ suyu iki veya dört yudumda değil, üç yudumda içer. Abdestte de, gusulde de suyu iki, dört veya altı kere değil; üç kere almayı tercih eder. Her namazdan sonra yaptığı tesbihat için seçtiği rakam, 33’tür. Sübhânallah’ı da Elhamdülillah’ı da, Allahuekber’i de 33 kere söyler.
“Kim gözüne sürme çekerse teklesin” demiştir sonra. “Kim abdest bozduktan sonra taş kullanarak temizlenirse, teklesin” “Biriniz istincada taş kullanırsa teklesin.’ Keza, O’nun vücudundan kan aldırdığı hacamat günü, ayın günleri içinde ya onyedinci, ya ondokuzuncu yahut yirmibirincidir.’ Ramazan bayramında, sayıca tek olan birkaç hurma yemedikçe namaza gitmez. Ya bir hurma yer, ya üç, ya beş. Ama iki, dört veya altı değil.’ “Taş kullanmak tektir. Şeytana atılan taş tektir. Safâ ile Merve arasında sa’y tektir, tavaf da tektir. Öyle ise sizden biri taş kullanacaksa bunu da tek kılsın” buyurduğu bildirilir.
Sebep? “Allahu Teâlâ tektir, teki sever. Öyleyse ey ehl-i Kur’an siz de tek yapın, vitri kılın.” Enes’in bildirdiği üzere, bunca fiilinde hep teki tercih etmesi de bu sebeptendir: “İnnallâhe vitrun, yuhibbul vitr.” Yani: “Allah tektir, teki sever.” Teki tercih, Resûlullah aleyhissalâtu vesselam için umumî prensiptir. Öyle ki, esmâ-i hüsnâyı dahi tek rakamla tarif eder: “Allahu Teâlânın doksandokuz ismi vardır; yüzden bir eksik. O tektir, teki sever.”
Bu esmâ-i hüsnâ ahlâkı, yalnızca ‘tek’e dair değildir elbet. Onun o dillere destan temizliği, cömertliği, ikramı, merhameti, affediciliği, hep O’nun güzel isimleriyle doğrudan ilgilidir ve ‘Allah’ın ahlâkıyla ahlâklanma’nın birer timsalidir.
Meselâ, yapılan işin elden geldiğince güzel yapılmasını sever kudsî nebî. Temizliği, ikramı ve nezaketi, hem de cömertliği… Neden? “Allahu Teâlâ tayyib’dir, tayyib olanı sever; nazîftir, nezafeti sever; kerîmdir, keremi sever; cömerttir, cömertliği sever. Şöyle de demiştir ümmetine: “Allah pak ve naziftir, paklığı ve nezafeti sever; kerim ve cömerttir, keremi ve cömertliği sever. Öyleyse, avlularınızı ve boş sahalarınızı temiz tutun. Yahudilere de benzemeyin; onlar çöplerini evlerde toplarlar.” Yahut: “Ey insanlar! Allahu Teala tayyibdir, tayyibden başka birşey kabul etmez. Allah’ın mü’minlere emrettiği şeyler, peygambere emretmiş olduklarının aynısıdır.”
Kudsî nebî, bir gün üstü başı darmadağınık bir adam görür. Ondan, kendisine çeki-düzen vermesini ister. Çünkü, “Allah güzeldir, güzelliği sever. Bir seferden dönülmektedir. Yolculuk hali, herkesin saçı başı bir derece dağınık, üstü başı ise bir derece tozlanmıştır. Medine’nin yakınına gelindiğinde, “Sizler kardeşlerinizin yanına varacaksınız. Binek hayvanlarınızı düzene koyun, elbiselerinize çeki-düzen verin ki, insanlar arasında yüzdeki güzellik timsali ben gibi olun” der sahabilerine. Çünkü Allah çirkin, gözleri rahatsız eden görünüşü ve duyanı inciten kötü sözü sevmez.
Başka bir zaman sahabiler O’nun “Kalbinde zerre mikdârı kibir bulunan kimse asla cennete girmeyecektir” buyurduğunu işitirler. Bunun üzerine bir adam ayağa kalkar ve “Fakat yâ Rasûlallah! Kişi elbisesinin güzel olmasını, ayakkabısının güzel olmasını sever” diyerek bunun da kibre girip girmediği endişesini dile getirir. Peygamber aleyhissalâtu vesselâmın cevabı şu şekildedir: “Allahu Teâlâ güzeldir, güzelliği sever! Kibir ise hakkın iptali, insanların tahkiridir.”
Başka bir gün, açıkta yıkanan bir adama rastgelir. Derhal minbere çıkar ve Allah’a hamd ü senadan sonra, ashâbına yine esmâ-i hüsnâ ahlâkını ders verir: “Allah diridir ve ayıpları örtücüdür, hayâyı ve örtünmeyi sever. Öyleyse biriniz yıkanınca örtünsün.”
Bir sahabisini inşaat için harç hazırlarken belli bir özellikte kumu seçer getirir halde görür, sebebini öğrenince, onu över ve “İşini iyi yapana Allah rahmetini esirgemesin” diye duacı olur. Çünkü, Allah Zü’l-kemal’dir, kulun işini iyi yapmasını sever. En küçük oğlu İbrahim’in defninde, sahabiler toprağı mezarın üstüne atıp gitmek üzereyken, mezarın üstündeki taşı topağı ayıklayıp toprağı elleriyle düzeltmelerini rica eder. Çünkü Allah Zülkemal vel cemal’dir. Ebu Mes’ud el-Bedrî’nin anlattığı üzere, Resulullah aleyhissalatu vesselamın namazda omuzlarına eliyle dokunup “Düzgün olun, karışık durmayın, hizayı bozmayın. Sonra kalplerinize de karışıklık ve ihtilaf girer…” demesinde de bu hususa bakan bir veçhe vardır.
O’nun dillere destan infakı, yine ‘Allah’ın ahlâkıyla ahlâklanma’nın bir nişanesidir. O, bir kudsî hadiste, âlemlerin Rabbinin kuluna “Sen infak et ki, ben de sana infak edeyim: ver ki verilsin” buyurduktan sonra, şu haberi verir: “Allah’ın cömertlik eli doludur. Gece ve gündüz arkası kesilmez onu azaltamaz. Arz ve semavatın yaratılışından beri Allah’ın infak ettiklerini düşünün…” Buna binaen, Resûlullah aleyhissalâtu vesselamın, kendisinden birşey istendiğinde asla “Yok” demediği bildirilir.
Esma binti Ebubekir’e şöyle demiştir: “Kesenin ağzımı sıkma! Allah da sana sıkarak verir.” Allahu Teâlâ kullarına ne demektedir? “Ey ademoğlu! Enfik, ünfik aleyke!” Yani: “ Sen infak et ki, sana da infak olunsun!” Bir gün, “Size insanların en kötüsünü haber vermeyeyim mi?” diye sormuş, kendi sorusuna şu cevabı vermiştir kendisi: “Allah’tan isteyip, Allah adına vermeyendir.”
Sahabiler, bir gün, “borçluyu sıkıştırmayın” tavsiyesini işitirler kendisinden. Bu da ‘Allah’ın ahlâkıyla ahlâklanma’ sırrıyla ilgilidir: “Kıyamet gününün sıkıntılarından Allah’ın kendisini kurtarmasından hoşlanan kimse, borcunu ödeyemeyene mühlet tanısın veya ondan bir bölümünü indirsin.” Öte yandan, kulun kula zelilâne el açması da ona ağır gelir. Burada da bir esmâ-i hüsnâ talimi vardır: “Kim istiğna gösterirse, Allah da onu gani kılar.” Buna karşılık, “Kim kendisine gelen bir fakirliği hemen halka intikal ettirirse, onun fakirliğinin önüne geçilmez. Kime de fakirlik gelir, o da bunu Allah’a açarsa, Allah ona er veya geç rızkıyla imdat eder.” “Allah’ın fazlından isteyin. Zira Allah, kendisinden istenmesini sever.” “Allahu Teala kendisinden istemeyene gadab eder.”
Bir adam infakta bulunduğu bir zeminde infakı doğrudan O’na izafe ederek konuştuğunda, yine esmâ-i hüsnâ ahlâkını ders veren bir ikaz işitilir kudsî nebîden: “Ben verici değil (el-Mu’ti) sadece taksim ediciyim. (El-kâsım) Veren ise azîz ve celîl olan Allah’tır.”
Abdullah b. Ömer, Peygamberin bir gününde bu esmâ-i hüsnâ ahlâkının nasıl hayatın her karesine sirayet ettiğini şu olayla örneklendirir: “Resûlullah bevl ederken bir adam ona uğradı ve selam verdi. Ancak Resûlullah selamına mukabelede bulunmadı. Sonra adama özrünü beyan etti: ‘Ben temiz değilken Allah’ı zikretmeyi uygun bulmadım.’”
O, ashâbına şefkati ve yumuşak huyluluğu tavsiye ediyorsa, bu da esmâ-i hüsnâ ahlâkıyla ilgilidir: “Allah Refîk’tir, rıfkı sever, rıfk sebebiyle razı olur, rıfka mahsus bir yardımı vardır ki, şiddet sahipleri bu yardımı göremez.” Ardından, mahlukata merhametle muamele tavsiyesi gelir: “Öyleyse, dili olmayan bu hayvanlara bindiğiniz zaman bunlara konaklama yerlerinde mola verin, dinlendirin.” Âlemler Rabbinin Rahmân, Rahîm, Raûf, Refîk gibi isimlerini hatıra getirerek mahlukata merhameti tavsiye eden kudsî nebî, elbette insanlara merhameti de ihmal etmeyecektir: “İnsanlara merhametli olmayana Allahu Teâlâ merhamet etmez.”
Karanlık dünyamızı aydınlatan, nurdan parıldamalar tâ böylece çoğalır gider, önümüzü, ömrümüzü nur eyler: Allah muhsin’dir; ihsanı sever. Afuvv’dur, affediciliği sever. Halîmdir, hilmi sever… ilâ ahir.
Ârif olan için, Varlığın Sevinci, İnsanlığın Târifi’nin bir gününde esmâ-i hüsnâ ahlâkına dâir bunca işâret, âşık olan içinse, Habîbullâh’ın “Kişi, sevdiğiyle birliktedir” renginde tek bir beşâret (müjde) yeter vesselâm…
Gönüller açılır gûş eyleyenden fasl olur gussa Ne dem feth-i kelâm olsa kitâb-i hüsn-i bâbından
‘Alem kaldırsa bir yerde kaçan sultân-ı Bi’smi’llâh Olur lâhûtiyân ârâyîş-i dîvân-ı Bi’smi’llâh Sırât-ı Müstakîm’i anla hatt-ı istivâsından Varır Allâh’a doğru menhec-i âsân-ı Bi’smi’llâh
Tokatlı Ebûbekir Kânî Münşeâtından [v. 1792]
Ne vakit bir yerde Besmele sultânı sancak kaldırsa, O sultânın divanını, ulûhiyet âleminin melekleri süslerler. Besmele’nin ortasından geçen düz hatta bak da Sırat-ı Müstakim (Dosdoğru yol, Hak Yolu) nedir iyi anla: Varır Allah’a doğru, Besmele’nin kolay ve geniş yolu.
Be ile mim arasındaki sin harfinin çekilen yeri, sırat-ı müstakime benzetilmiş ve o köprü şeklindeki çizgi Besmele’nin sonundaki Allah kelimesine varıyor. Diğer yandan da Bismillah demesi insanı kısa ve kestirme bir yoldan Allah’a ulaştırıyor. Hem şeklen hem manen bir terkiple pek lâtif bir inşa ile imbikten süzülerek idraklerimize, Hattat: Hacı Mehmed Nazîf Efendi [v. 1913] kaleminden nazarlarımıza ikrâm buyruluyor elhamdulillah
Kul, O’nun güzel ismi anıldığında, kendi sanal varlığını unutursa o işi bizzât Hak yapar. Can özünden Besmeleyi çekince, dil yanmazsa BEN yanarım SULTÂNIM
İşin hakîkatini bilene,
Allah’a göre “Kün: OL” emri ne ise, kul görünenin besmelesi de odur!
[Hz. Şeyhü’l-Ekber v. 1240]
Bismihû ve bihi nestâin,
Hamd varlığını izhâr eden Allâh’a, salât u selâm zâtı, Hakk’ın zâtına ayna kılınan Habîbullah Efendimiz’e ve yakınlarına ve haklarında “Ashâbım yıldızlar gibidir; hangisine uyarsanız doğru yolu bulursunuz” buyrulanlara ve “İki torun, Hasan ve Hüseyin, ehl-i sünnetin gözbebeği ve ehl-i cennetin delikanlıları ve Ümmet-i Muhammed’in makbul şefâatçilerdir” ile müjdelenen evlatlarına âittir.
Ehl-i Beyt’in hubbudur lezzet veren eşyâya hep
Âb-ı Kevser’den irer mi katre, münkîre acepEs-salâtu ve’s-selâmu aleyke yâ Resulallâh
Es-salâtu ve’s-selâmu aleyke yâ Habîballâh
Es-salâtu ve’s-selâmu aleyke yâ men kerremehullâh
Ve yâ hayre halkullah, yâ emîne vahyullâh Yâ nûr-ı ‘arşullâh, Yâ Hak Habîballâh
Yâ Seyyîd-i veled-i Âdem, yâ Hak yâ destûr
Yâ Haticetül Kübra, ya Fatımatu’l Zehra
Yâ Hulk-u Rıza, ya Hulk-u Cemi’
Yâ İmam Hasan, ya İmam şâh-ı şehîd-i Kerbela,
Yâ Sahibu’z-zaman Meded Mehdî.
Yâ Geylanî Kaddesallahu Sırrahul alî
Yâ Hayru’n Nas, yâ Şeyh-i Enâm
Yâ Hak Yâ Destûr…
Arşın nuru yere indi Suyun rengi nûra döndü Hep susuzlar suya kandı Muhammed doğduğu gece
Vesîle-i şâhânesiyle bizleri yeniden buluşturan ve hakkında “Kerâmât-ı bâhire ve makâmât-ı kâşife ile meşhûr ve ilm-i cifrde mahâret ile ma’mûr ve sâhib-i cezbe olmağla mürettep divanı Bosnevîler mâbeyninde hayli makbuldür” buyrulan Halvetî Kadirî meşâyıhından Bosnalı Şeyh Hasan Kâimî Hazretleri‘nin (v. 1691) “Yâ Muhammed Ahmed Yâ Nûr-ı ‘Arşullâh” nakaratlı müsellesidir ki bir zamanların tevhid meydanlarında, devranlarda besteli olarak gürül gürül çağlar imiş erenlerim:
Ey gönül tâlib isen aşkına Muhammed’in Gel bu mecliste dönelim şevkine Muhammed’in
Zâkirbaşı, “Es-salâtü vesselâmü aleyke yâ Resûlallah” der. Perde perde sesi olan zevatın hepsine teklif ve rica eder: “Es-salâtü ve’s-selâmü aleyke yâ Habîbellah; Es-salâtü ve’s-selâmü aleyke yâ nûr-ı arşullah; es-salâtü ve’s-selâmü aleyke yâ seyyide’l-evvelîn ve’l-âhirîn; ve’l-hamdülillâhi rabbi’l-âlemîn” diyerek nevbeye hitam verilir. Oturulup aşr-ı şerif kıraat olunur. Dua edilerek ttâ böylece tevhîd-i şerife başlanırmış ki ne saâdet ne saâdet…
Biz dahi, aşk ocağından ikrâm olunan feyz ile Murâdi Sultân’ın “na’t ile hemhal olanlara dair hayr duasına” nâil olmak ümidindeyiz; o halde buyrun irfan sofrasına:
DER NA’T-I NEBÎ MEDH-İ NÛR-I ‘ARŞULLÂH Fâ’ilâtün Fâ’ilâtün Fâ’ilâtün Fâ’ilün
Gark iken deryâ-yı vahdette felekler mihr mâh Kendi, kendi birliğine şâhid idi ol ilâh Bunu deyip kendözüne sırrile ol pâdişâh Yâ Muhammed Ahmed Yâ Nûr-ı ‘Arşullâh
Vahdet deryâsında felekler, ay ve güneş henüz fark edilmeyip bir ile bir iken (lâ taayyün), ol ilâh (Allâh) kendi birliğine yine kendisi şâhid idi [3:18] “Ey arşın nûru, Ey Muhammed Ahmed” zikrindeydi kendi sırrında…
Dürr-i bî-hemtâ yarattı “kün” deyip ızhâr için Bî-hurûf ü lafz ü savt ol sûret-i envâr için Yek nazar kıldı aña bu ‘âlemi âşkâr için Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Varlığın sevincini açığa çıkarmak için, zâtının nûrunun zuhûrundan eşi, benzeri olmayan bir inciyi, o nur sûretinde bir safâ nazarı ile, harfsiz, sessiz âşikâr eyledi: Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Feyz-i akdes’ten ‘amâda kodu hubbile dilek Mülk düzeldi ‘âlem oldı çarha girdi nüh felek Vahy-i Hak’da dedi ervâh-ı beşer cinn ü melek Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Mutlak bilinmezlik âleminde, ilm-i ilâhîde biçim kazanan varlıkların zâhir âlemine çıkmasını yâni a’yân-ı sâbitelerinin istîdâdına göre zuhur etmesini sağlayan bir tecellî için murâd-ı ilâhi, alemleri değişik mertebelerde muhabbetle vâr eyledi. İlk insan Hz. Adem cesetlerin evveli iken ruhların evveli bütün mahlukatın dilinde O idi: Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Eyledi zıyk-ı ‘ademden hem şefâat bunlara Kangı neye lâyık ise erdi tevfîk cânlara Gayret-i Hak zâhir oldı çün girildi donlara Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Yokluğun daraltısından istîdat halindeki varlığa şefâat erişti, her kim ezelden yatkınlık olarak her neye lâyık ise, canına tevfik-i ilahi erişti, Hakk’ın kayırması zâhir oldu ve her var bir sûrete büründü, vücût buldu: Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Şol “e-lestu bi-rabbikum” vaktinde kıldığı cevâb Anı ızhâr eyledi bunda ‘ıkâb u bâ-sevâb Kimi âşkâr kimi gizli bu sözü der bâ-savâb Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Allah’ın ruhları yarattıktan sonra sorduğu, “Elestü bi-rabbiküm” (Ben sizin Rabbiniz değil miyim?) diye sual eylediği o ezel meclisindeki ikrar üzre dünyâ aleminde imtihan için bu cevabı doğrulama imkanı doğdu. Kimi açıkça, kimi gizliden “Sen, bizim Rabbimizsin” hitâbını söyler durur: Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Korkuya sâlih düşünce nite ola zâlimîn Bunda özünü kayıranlar anda olur sâlimîn Bâ-husûsan ola şâfi’ rahmeten-lil-‘âlemîn Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Bu imtihân, zâlimler için korku dolu bir düşüncedri. Oysa burada kendi hakikatlerini gözetenler, orada gam ve kederden, korku ve endişeden uzakta olurlar ki bu da ancak âlemlere rahmet olanın husûsî şefâati ile mümkün olacaktır: Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Hubb-ı Hakk’a lâyık olan hey ‘aceb ne hâk ola Çok salavât okuya hem sâhib-i levlâk ola Yoluna baş oynayanlar ol zamân bî-bâk ola Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Hakk’ın muhabbetine lâyık olan, severek yarattığı insan, bedenden ibâret midir ki çürüyüp toprak olsun. Her insan kendi aslı, hakikati ile yeniden tanışmak için çok salavat okumalıdır ki “SEN OLMASAN ALEMLERİ YARATMAZDIM:LEVLAKE MAKAMI” sâhibi ile aradaki mesafeleri kaldırsın. Bu yolda canından geçenler yârın Hak divanında korkusuzca yiğitçesine dolaşırlar: Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Def’ olur bunlarla dâ’im ümmete gelse kazâ Bu hasebde bu nesebde zâhir ü bâtın rızâ Şeyh ‘Abdü’l-kâdir’in ceddi Resûl-i Murtezâ Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
İşte böyle, (hakikatini bilen) korkusuz Hak erenleri ile ümmetin üzerine gelecek kazâ ve belâ def edilir, bu asâlet ve bu nurun zâhir olduğu soy silsilesi zâhir ve bâtın kazaya rızâ makamındadır. Aynı silsileden gelen Şeyh Abdulkâdir Geylâni hazretlerinin de ceddi kendisinden hoşnut ve râzı olunmuş o resüldür: Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Enbiyâ vü evliyâ Hakdır vücûd oldur hemân On sekiz bin ‘âlem ile bu zemîn ü âsumân İsm-i a’zam kendi ismi Kâimî yoktur gümân Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
O nurun, varlık âlemine düşen gölgesi nebîler ve velîler Haktır ve âlem boş değildir. Lâ-taayyün âleminden insan-ı kâmil’e gelene dek her ne var ise bu nurdan ibarettir. Varlık bâtında La ilahe illallah, zâhirde Muhammedun Resulullah olduğundan hiç şüphesiz bil ki ism-i a’zâm da kendi ismidir ey Kâimî: Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Bâng okunur günde beş kez tâ kıyâmet dem-be-dem Dîn-i İslâm zâhiren buldu ikâmet dem-be-dem Putları bâtıl itti işbu ‘alâmet dem-be-dem Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Ezan ile günde beş kez kıyamete kadar dünyanın her yerinde her nefes Hakça hakikat haykırılır. İslam dini, zâhiren salat-ı ikâme ile dâimâ böyle ayakta durur . İşte bu tevhid remzi ile bütün putlar hükmünü yitirmeye mahkumdur her nefes: Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Sözün üzre söz bulunmaz ins ü cinn hayrân durur Bastığın yere göz ermez ne ‘aceb seyrân durur Senden ayrı câmi’ uçmak ‘âşıka deyrân durur Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
İnsanları ve cinleri hayran bırakmada senin sözünün üzerine söz bulunmaz. Hâssaten mirâcındaki seyre hayran kalmamak ne mümkün; senin dolaştığın yerleri, görebilmek, idrak edebilmek haddimiz değil. Seninle ayrı düşüp cennete uçmak, camide bulunmak aşık için kilisede (kesret) olmak gibidir: Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Hakk ile nâtık olup edyânı bâtıl eyledin Cümle mahlûku geçip Hakk ile Hak’da söyledin Hak’dan artık kimse bilmez anda n’itdin n’eyledin Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Mirâcında Hak ile konuşup bütün diğer dinleri iptâl eyledin. Varlık sınırının ötesinde, ikincisi olmaksızın Hak ile Hak’ta söyledin. Hak’tan başka kimse bilemez ki orada o anda ne yaptın ne söyledin: Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Hükm-i Kurân ile zâhir şer’i ibrâz etmeyi Ehl-i ‘aklı nice mümkün sırra hem-râz etmeyi Kendinden geçmez ki bula keşf ile râz etmeyi Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Senin getirdiğin kitabın hükmü olan şeriatı ibrâz edenlerin, sırf akılla bu sırları idrak etmeleri, kendi benliklerinden geçmeyenlerin bu yüce sırları keşf etmeleri ne mümkün: Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Âlim ü dânâ alub yaptı şerî’at nüktesin Âşık u sâdıklar aldı bu tarîkat nüktesin Nedir ol kümmel ki buldu hakîkat nüktesin Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Bu dinin âlimleri, bilginleri şerîat nüktesi ile söz söylediler. Âşıklar ve sâdıklar tarîkat nüktesini aldılar. Nedir o kâmiller ki buldu hakîkat nüktesini: Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh.
Şerîatın sözleri hakîkatsiz bilinmez Hakîkatin sırları tarîkatsız bulunmaz
Feth-i Mekkî yâ Fusûs yâ Mağrib-i Ekber gibi Şeyh ‘Abdü’lkâdirî yâ Mevlevî rehber gibi Âleme bir bir gelenler Sâhib-i Kamber gibi Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Fütuhât ve Füsûs sahibi Şeyhü’l Ekber gibi ya Şeyh Abdulkâdir Geylâni veya Mevlâna Hazretleri gibi bir rehber olsun hepsi Mâye-i Muhammedîyi, Şâh-ı Merdan olan Hz. Ali Efendimizden mirâs kalan manâyı nesilden nesile, erden ere taşırlar.
Hatm-i mürsel zâhirindir, bâtının hem hâliyâ Âşikâre ‘âlem içre ‘ilm-i hâl-i evliyâ Hâtemin hükmü velî sâhib-zamândır mehdiyâ Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Zâhiren nübüvvet seninle son bulduysa da “Levlâke sırrı” gereği bâtında şimdide vâr olan da ancak sensin ki evliyâullah hazerâtının tevhîd hâliyle, ledün ilminden sızarak âşikâr olan da ancak sensin. Mührünün taşıyıcısı Hazret-i Mehdî zamanın sahibidir: Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Mu’cizâtın âşikâre nazm-ı Kur’ân şakk-ı mâh Ne belâ’-i rû-siyâhdur Bû Cehil ey pâdişâh Buna şâhid çâr ‘unsur taş ağaç sahrâ giyâh Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Apaçık mucîzelerinden olarak, hem senin âlemi okuma biçimin olan Kuran’ın metni, sözdizimi, manâsı hem de pek çok şâhidi olan “ayın yarılması” hadîsesi ortada iken bunların şâhitlerinden biri olduğu halde cehâlet karanlığında kalan Ebu Cehil’in (nur düşmeyen) kara yüzü ne büyük bir belâdır ey pâdişâh. Ki senden zâhir olan birliğe hava, ateş, su toprak, ağaç, çöl ve otlak dahi şâhid: Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Hamd-i Hâmid zât-i pâk-i “Kul Hüvallâhu Ehad” Hazretindir Hak meşhûr ol ki “Allâhu’s-Samed” Doğmadı doğurmadı birdir vücûdu tâ ebed Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Kulları tarafından sonsuza dek övülen, kemâl sıfatları zikredilerek kendisine hamdedilen manâsına Hâmid hem esmâ-i hüsnâ’dan hem esmâ-i nebî’dendir. Cümle övgüler senden sanadır ki bunda ihlâs sırrı olan “Huvellahu Ehad” mahfûzdur. Senden zuhûr eden bâtınındaki Hak’tır, seni gören Hakkı görmüştür ki bu esrâr ancak “Samediyet” perdesi açılanlara ilân edilir. Kendisinden ikinci bir varlık zuhûra gelmemiştir, kendisini var eden de yoktur, sonsuz-sınırsız tek bir bütündür O: Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Zâta lâyık hamd ü kulluk senden özge kim ide Enbiyâ vü evliyâ çün ‘acz ile gelip gide Kapı açan cümleye sensin zuhûr u ma’nîde Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
O zâtın hüviyyetini bilen ancak sensin, senden başka kim var ki O’na lâyık hamd, kulluk izhâr ide. Senin manânı taşıyan nebîler, velîler gelirler ve acziyetlerini îtiraf ederek şöyle bir görünüp giderler. Cümlesinden görünen öz de ancak senin manândır: Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Mûsa’ya nûrun şecerden kendin ızhâr eyledi Âyet-i “innî enellâh” gördü ikrâr eyledi Küfr-i zülfün bir kılı Mansûr’u berdâr eyledi Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Senin nûrun Hz. Musâ’ya “İnni enellâh” sadâsı ile bir ağaçtan kendini gösterdi ve Hz. Musâ, o sıfatın ardındaki hakikati görerek ikrâr eyledi. Bir gece misali saçının telinin karanlığı düşünce Hz. Hallâc-ı Mansûr’un üzerine o tele asılıp îdam edildi: Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Len-terânî darbesin Mûsî nebîye urdılar Ümmetine rü’yeti beş vaktde her gün virdiler Çok mudur çün taht-gâhın ‘arş-ı a’lâ kodılar Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
“Sen, benliğinde oldukça mutlak ben’i göremezsin: Len terânî” darbesini Hz. Musa nebîye vurdular. Oysa senin rabbin ile görüştüğün miracın sembolü olan salâtı ikâme ile “birlikte görüşme” nimetini ümmetine günde beş vakit farz eylediler. Senin ümmetinin kadri bile nebîlerden yüce iken, senin zâtın gibi bir sultânın tahtının bulunduğu makam arş-ı alâ olsa elbet çok değildir: Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Ümmetin şol denli feth ü nusret ü şevket bula Hîç verilmiş mi bu devlet ‘âlem içre bir kula Şevk u zevkin “kâbe kavseyn” ötesinde yol bula Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Sırf, her bir vakti “mirac ihtimali” olan salat-ı ikâme farzı kadar büyük bir fetih, yardım, haşmet olamaz. Meğer böylesi bir idrâk ve saâdet, âlem içinde ümmetinden bir kula nasîb ola, şevkinden zevkinden “ikilikten: azaptan kurtulma makamı” senin elinden ikrâm oluna: Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Dem ne demdir ola doksan bin kelâmın zât ile Hem şerî’at hem hakîkat ma’rifet âyât ile İnse cinne geldin ızhâr eyledin isbât ile Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
O nasıl bir vakittir ki sessiz, harfsiz doksan bin kelâm geçti kendinden kendine. Nice inkârı imkansız deliller şeriat, hakikat ve marifet kapısından geçti. Risâlet gereği insanlara ve cinlere o apaçık delilleri varlığınla ispât ederek âşikâr eyledin: Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Cümle cânlar senden oldu, sen bu cânlarda nihân Bir cihânda eğlenirsin yokdur bu cihân Bir dil ile söyleşirsin sığmaz anda bu lisân Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Varlğın aslı mâye-i Muhammedî olduğundan sen tohum iken ağaçta gizlisin. Âlemler içre insanın ve kâinâtın adını anılmazken senin nurun, ruhun vâr idi. Mutlak bilinmez olan zât ve ilk tecellisi sıfatı olarak öyle bir dil ile söyleşilir ki o ana lisan sığmaz zira ikilik girer araya: Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Bir vesâyitsiz vürûdı kopdurur dilde ilâh Bu celâlile cemâlin her biri say mihr ü mâh Kanda baksan ‘âlem içre zerreler olmuş güvâh Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Arası olmadığın için elbette aracısız olarak eriştirir dilde ilâh. Bu celâl yüzünü bir güneş ve cemâl yüzünü bir ay gibi haşmeti ve tesiri vardır. Âlemde her nereye baksan zerrelerin bu hâkikâte şâhid olduğu görülür: Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
İbtidâdan ibtidâdır bahr-i vahdet vech-i zât ‘Ayna geldi sûretinle görene cümle sıfât Şevkin ile zevkin ile zâhir oldı kâinât Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Evvelin evvelidir bir kıyısız ummân olan, vahdet ve zâtının vechi. Kendisi ancak senin suretinle, cümle sıfattan yüz gösterir oldu. “Âyinedir bu âlem her şey Hak ile kâim / Mir’ât-ı Muhammed’den Allah görünür dâim” Şevkin ile, zevkin ile, bâtından zâhire çıktı kâinât: Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Olmayaydı olmazidi bu zemîn ü âsmân Rûh-ı a’zâm sırr-ı zât ü eşref-i halk-ı zamân Dâimâ nâzın geçer Tanrı katında bî-gümân Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Sen olmasaydın yer ve gök, ruh-u azâm, zat sırrı olan zamanın en şereflisi insan olmazdı. Hiç şüphesiz, daima senin nazın geçer Tanrı katında. Kılavuzlar bizi Hakk’a komaz râh-ı dalâletde / Sözü Mevlâ’sına geçen Resûlullah’ımız vardır. Amân Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
‘Aşkın ile şevke geldi sun’-ı zât-ı kibriyâ Âdem’in alnında nûrun ‘âleme verdi ziyâ Secde kıldılar melâik vây ana kim uymaya Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Senin aşkın ile şevke geldi, Zât-ı Kibriyâ’nın sanâtı. Târih sahnesinde Hz. Âdem’in alnında görülemeye başlanan nurundur âlemi aydınlığa kavuşturan. Meleklerin Hz. Âdem’de görüp de secde kıldığı toprak değil işbu nur îdi, kim bunu tâbi olmaz, O’na boyun eğmezse, aslını bilmediğinden şaşılır böylesine: Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Mu’cizâtın bir bahirdir enbiyâdır katresi Sensin ancak kâinâtın intihâ vü fıtresi Hem kelâm-ı nâtık hem kâğıd hem kitresi Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Aklı âciz bırakan mucîzelerin bir ulu ummândır ki, nebîler o ummânda bir damla misâli. Kâinatın açılışı ve kapanışı ancak seninledir. Hem Kelâm-ı İlâhî’nin söze bürünmüş hâli hem o sözün yazıldığı malzeme hem de o sözü kağıda naşetmeye yarayan hususî irtibatı (zamk: kitre) yine sensin: Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Âlem ü Âdem Hudâ aslı vü faslı şeş cihât Âşık u ma’şûk u kahr u lutf ü iltifât Senden açıldı bilindi zât ü ef’âl ü sıfât Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Âlem, insan, altı yön yâni mekân ve zaman, asıl öz olan Hudâ’nın faslı, açılmış, türlü mertebelerde açığa çıkmış hâlidir. Seven ve sevilen, kahır ve lütûf ve iltifât mayasını senden alarak zuhûr edip bilinir oldu: Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Küfr ü şirk içinde kalırdı halk bilinmezdi ‘aceb Merhabâ geldiñ vücûda oldun a’yâna sebeb Dîn-i İslâm’dır açıldı senden ey Şâh-ı ‘Arab Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Eğer sen olmasaydın, örttüğü kendi hakikatiyle küfür ve şirk hali içinde kalan halk, “bilinmekliği muradıyla var edilen” zâtın hakikatini bilemezdi, ancak senin vücûda gelmen ile apaçık görülür oldu senin sıfatlarından O’nun eseri. Ey Arabın şâhı, murâd-ı ilâhi’de bir tohum misâli gizli olan İslâm dini senin vücûdunla çiçek açtı: Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Ka’be’yi büt-hâne buldun feth idüb pâk eyledin Bir nefesle ehl-i şirkin sînesin çâk eyledin ‘Irk-ı Bû Cehl’[i] kesip şeytânı gamnâk eyledin Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Zat makâmının sembolü olan Kabe-i muazzama, fetihten önce nice türlü putlar ile doluyken, senin elinle şirkten temizlenip tertemiz oldu, aslî hâline döndü. Nefhâ-i Rahman olan El-Hâdi tecellîsi nefesinle şirk ehlinin kalplerini aslına mayaladın. Ehl-i şirkin tecessüm etmiş hali olan Ebu Cehil ve zürriyetini kesip El-Mudill tecellisi şeytânı kedere saldın: Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
On sekiz bin ‘âlemi kıldın musahhar tapına İns ü cinn ile melâik kulluk eyler bâbına Enbiyâ vü evliyâ müştâk olurlar kapına Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Onsekiz bin âlemi emrine teslim olup huzurunda boyun eğerler. İnsanlar, cinler ve melekler kapına kulluk eylerler. Nebîler ve veliler senin hasretini çekerler: Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Mülkün oldu ‘arş-ı a’lâ nüh felek yedi zemîn Gökdeki şol dört mukarreb biri Cibrîl-i emîn Yerdeki ekmel vezîrin çâr-yâr-ı hâkimîn Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
En yüce arş, dokuz kat gök, yedi kat yer senin idâren altındadır. Semâdaki Hakk’a yaklaştırılmış dört melek ki biri emîn olan Cebrâil’dir ve yerde pek kâmil buyruğunu yürüten Hazeratı Ebu Bekr, Ömer, Osman ve Ali senin buyruğunu okur: Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Yere geçti çok kilîsâ doğduğun dem anadan Nice yüz bin ‘âlem ızhâr eyledin yek dâneden Yeğ durur bir sâde mescid nice bin büt-hâneden Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Senin doğumunla şirkin, kesret yanılgısının sembolü pek çok kilise yere geçti. Zîra bâtıl yok olmaya mahkûmdur. Nasıl noktadan, harfler, cümleler, kitaplar hâsıl olursa sen gibi bir tohum, maya ve nûr ile bir taneden yüz bin âlem açığa çıktı. Bu tevhidin âlemlere yayıldığı vahdet sembolü sâde bir mescitten, nice bin puthane, kesret sahnesi daha üstündür: Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Her nebîye bir mu’ayyen mescîd ola kulluğa Cânları mürgı yetişmez bu dikensiz güllüğe Senden ayrı Hakk’ile kimler ider bu yolluğa Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Her nebî için kulluğa tahsîs edilen belirli bir mescid verilmiş iken yeryüzünün her yeri sana ve ümmetine mescid kılınmıştır. Diğer ümmetlerin, can kuşları böylesi mahzâ saâdete, dikensiz güllüğe yetişemezler de ümmetinden olmanın hasretiyle yanarlar. Mirâcınla Hakk ile olan seyrine, ümmetine ne güzel bir sünnet bıraktın: Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Cümle mümkin secde-gâh ola saña vü ümmete Bir hakîm-hâzık iremez ‘aklile bu hikmete Senden ayrı kim var ola kasd ide bu himmete Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Her mekân, her can sana ve ümmetine secde mahallidir ki aklını kullanarak bu hikmete hiç bir düşünür, usta filozof akıl erdiremez. Bu ihsâna senden başka kim niyet eyleye: Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Oldu hep Îrân ü Tûrân Hind ü Sind ü ümmetin Umarız işbu diyâr-ı Üngürûs’dur hikmetin Hükm-i feyyâzile ola işbu fethe himmetin Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Fars, Türk, Hind, Pakistan illeri hep senin ümmetinden oldu, umarız ve dileriz ki Üngürüs (nazım-ı muhterem döneminin Macaristan civarı) illeri de feth olunur, senin hükmün bu topraklara da feyz verir: Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Şeyh ‘Abdü’l-kâdir’iñ sâhib-tarîkat bendesi Kâimî müflisdir el-hak ‘âşıkân efgendesi Enbiyâ vü evliyâ Hak yek-nazar turfendesi Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Şeyh Abdulkâdir-i Geylâni’nin yolunun bendesi olan (nâzım-ı muhterem) Kâimî müflistir ve gerçekten aşıkların en düşkünü, çâresizidir. Nebîler ve velîlerin Hak olan bir nazarı ile tazecik ortaya çıkmış bir şeydir: Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Lutf-ı pâkindir erişti bu otuz yıllık oruç Devr-i mehdîdür dem-â-dem ‘afv olunsa bunca suç Hürmetin’çün ola âsân ümmetine cümle güç Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Otuz yıllık söz orucu hitamında tertemiz ihsânın erişti bu na’t-ı şerîf vücûd buldu. Sahib-zaman’ın hidâyetiyle uyanınca her nefese affolunsa bütün suçlar. Ümmetin içine düştüğü bütün zorluklar, senin hürmetine kolaylaştırılıverse: Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Şol mahabbet hürmetiçün Hakk’ile arandadır Bu taraf ahvel baksan ümmetin nîrândadır Nusret-i Hak her zamânda bir dil-i vîrândadır Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Habîbullâh olan zâtın ile Hak zâtı arasındaki muhabbet hürmeti için dileriz ve dileniriz. Zîra günahlarında ötürü ümmetinden tarafa, vahdetten kesrete eğer iltifat nazarıyla bakmazsan, biz de ikilikte, ateşlerde kalırız. Allah’ın yardımı her zamanda bir kâmilin gönlünde, kederli kalptedir: Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Nefs ü şeytân azdurubdur ümmetini ser-te-ser Şer’ini tutmazlar imiş kılıcı nice keser Sen kerem-kândan umarız merhamet yeli eser Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Ümmetin hepsini, nefs ve şeytan azdırdığından, şeriat-ı garra-i Muhammedî’yi emrini tutmazlar, tevhidden uzak bu haliyle ümmet olarak güçlerini kaybettiler, kılıçları kesmez oldu. Sen cömertlik kaynağısın, kerem eyle bir merhamet rüzgârı essin de üzerimizdeki gaflet bulutları dağılsın: Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Sensin ol hulk-ı ‘azîm ey rûh-ı a’zam Mustafâ Sûret-i insânda şer’iñ hükm ider kâf’dan kaf’a Mu’cizâtın tab’-ı ‘ilmi çâr-yâr-ı bâ-safâ Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Pek yüce bir ahlak [Kalem:4] diye övülen, seçilmiş ruh-u azam sensin. İnsan sûretinde hükmün tutulur baştan başa cümle varlık ülkesinde. Mucizelerinin ilim suretinde tabiatında mevcuttur o dört safâlı sevgilinin; hzerâtı Ebu Bekr, Ömer, Osman ve Ali’nin: Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
İhtiyâr-ı hâdim-i şer’in olan server gerek Nefsinin ârzûların zabt eylemiş bir er gerek Lâyık ola hizmetine böyle kutlu ser gerek Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
Senin tesis ettiğin parlak şeriâtı, aşk ve irfân kanuna hâdim olmayı seçen, insan-ı kâmiller (hadîmu’l fukâra), kavminin (dervişler) ileri geleni olsa gerektir. Nefsinin arzularını kontrol altına almış bir can gerek ki ancak böyle kutlu bir inanç eri layıktır sen gibi bir yüce Sultân’ın hizmetine: Yâ Muhammed Ahmed yâ nûr-ı ‘arşullâh
O’na salat ve selâm olsun, O’nun Hak katındaki hürmeti mikdarınca…
Aşıklar kutbunun, Varlığın yağmaya verdi erdi manâ-yı Resûl Ol kapudan gir içeri yürü var kıl a hazır
buyurduğu makamda, varlığın sevincinin şefaâti, erenlerin himmeti, Murâdî olan nefesiyle “Âhir Muhammet nûru balkıdı içimizden” zevkinin ikrâm olunmaklığı niyâzıyla hû
Aşk kervânı gelsin hele, yol görünür elbet kalbe Madem “mer’ü men ehâbbe” gurbet nedir yâ Nebî Salli ala Habibinâ Ahmed, Muhammed, Mustafâ
Son devir insân-ı kâmillerinden Hüseyin Rahmî Yananlı (v. 2013) üstâdın Mehmed Ali Aynî’den (v. 1945) müntakilen hazırladığı “İslam Tasavvuf Tarihi” isimli çalışmasının sonuna ilâve ettiği, tasavvufun en doğru şekilde nasıl anlaşılması gerektiğine, tasavvufun ruhuna, işin özüne dâir işbu gönül yazısı, gölgelerden usanmış, aslına susamış gerçek tâliplere ikrâm olunur…
Tasavvuf Kelimesinin Aslı ve Anlamı
Tasavvuf kelimesinin hangi kökten geldiği, aslının ve anlamının ne olduğu hususunda çeşitli görüşler ileri sürülmüştür. Bazıları bu kelimenin kökünü, doğuya Çin ve Hind diyarlarına kadar götürdüğü gibi kimisi de batıya eski Yunan ve Roma kültürüne dayamak istemiştir. Nitekim onun Sanskritçeden geldiğini ileri sürenler bulunduğu gibi eski Yunancada “sofos” kelimesinin Arapçalaşmış şeklinden ibâret olduğunu söyleyenler de vardır.
Sofos: Yunanca “sophia”. “Yunan dilinde bilgelik için kullanılan sıfat. Sokrates’te, insanı iyi kılan, insanın doğasını gerçekleştirmesini ve mutluluğa erişmesini sağlayan, neyin iyi ve neyin kötü olduğuna ilişkin bilgi, pratik bilgelik. Aristoteles’te ise, en yüksek entelektüel erdem olarak tanımlanan teorik bilgelik. İnsanın biricik ve tanrısal bir şey olan doğası sayesinde ortaya çıkan, vâr olan her şeyin ilk ilkeleri üzerinde düşünmek ve akıl yürütmekle, ezelî-ebedî, olduğundan başka türlü olamayan, değişmez ve zorunlu varlıkların bilgisiyle gerçekleşen ve insanı Tanrı’ya gerçekten yaklaştıran bilgelik türü. Aynı zamanda deneyim ve sevgi ile algılanabilen bilgi demektir. Pythagoras’a bir öğrencisi “Siz bir sofos’sunuz.” dediğinde; “Hayır” der Pythagoras, bilginin sevgi ile deneyimlenebileceğini vurgulayarak “Ben philo-sofos’um: Bilgeliği seven” der.
Bu görüşler yanında Tasavvuf kelimesinin Arapça’da “yün” anlamına gelen “sof” kelimesinden türetilmiş olduğunu iddia edenler de var. Bunlara göre daha önceleri Hazret-i İsa’nın havarileri, ondan sonra Hristiyan rahiplerin zühd ve takva yolunda olanları, inzivaya çekilip riyazetle nefslerini terbiye ederken sâde ve gösterişten uzak olan yün elbiseler giyerlerdi. Bu sebeple yün elbise giymek, tevazunun, inzivâ ve riyâzet yolunu seçenlerin alâmeti oldu. Daha sonraki asırlarda bu gelenek Müslüman sûfilere de geçti; böylece onlar da Hristiyan râhipler gibi dünyadan el etek çekmelerinin, riyâ, kibir ve gurur elbiselerinden soyunmanın alâmeti olmak üzere sof elbiseler giymeye başladılar. Bundan dolayı onlara “sûfiyyun” ve mesleklerine de “tasavvuf” denildi.
Diğer bir görüşün açıklamasına göre tasavvuf kelimesi “sofa” kelimesinden gelmiştir. Bunun da sebebi, Resulullâh Efendimiz’in hususi ve mahrem sohbetlerine devam eden seçkin sahabenin Peygamberimizin mescidinin sofasında toplanmaları ve işleri Resulullâh Efendimizin irşatlarıyla ilahî hakikatleri anlamak olan bu faziletli sahabenin “ashab-u sûffe: sofa ehli” adıyla tanınmış olmasıdır. Sonradan bunların yolunda gidenlere onlara nisbetle “sûfiyyun” denilmiş ve daha sonra bu yol, ilkeleri, esasları ve usulleri tedvin edilen bir ilim ve irfan mesleği hâline getirilerek tasavvuf adı ile anılmaya başlamıştır.
Suffe: Mescid-i Nebevî’nin bitişiğinde yoksul sahabilerin barınması için yapılan ve giderek bir eğitim kurumu haline gelen yer. Sözlükte “gölgelik” anlamına gelen suffe, Mescid-i Nebevi’nin giriş kısmında Medine’de evleri ve kalabilecek yakınları olmayan sahâbilerin barınması için yapılan mekânın adı olmuştur. Burada kalan ve çoğunluğunu muhacirlerden oluşan topluluğun “ashabü’s-Suffe, ashab-ı Suffe” veya “ehlü’s-Suffe, ehl-i Suffe” denilmiştir. Ashab-ı Suffe, ihtiyaçları Resûl-i Ekrem ve zengin sahabiler tarafından karşılandığı için “adyafül-islam” (müslümanların misafirleri), Çeşitli kabilelere mensup olmaları dolayısıyla “evfad” diye de isimlendirilmiştir. Hz. Peygamber, Medine’ye hicretinin ardından Mescid-i Nebevî’yi inşa ettirirken ailesine ait odaların yanı sıra mescidin güney tarafına düşen giriş kısmında kimsesiz fakir sahâbilerin barınması için bir gölgelik yaptırdı. Kâbe’nin kıble olmasıyla birlikte bu gölgelik mescidin kuzeyine alındı, daha sonra genişletilen Mescid-i Nebevi’ye dahil edildi. Gerek Mekke muhacirlerinden gerekse daha sonra İslam’ı kabul edip Medine’ye hicret edenlerden yoksul, bekar ve yakını bulunmayan sahâbiler burada kalıyordu. Ayrıca ensar’dan ve Abdullah bin Ömer gibi evleri olan muhâcirlerden bazılarının Suffe ehline imrenerek onlarla birlikte kaldıkları ve onlardan sayıldıkları bilinmektedir. Yeni katılanlar veya evlenip ayrılanlar olduğu için ashab-ı Sûffe’nin sayısı sürekli değişiyordu. Çeşitli zamanlarda kalanların toplam sayısının 400’e ulaştığı ifade edilmektedir. Medine’ye gelip orada bir tanıdığı bulunmayanlar ve Medine’ye gelen heyetler de genellikle Suffe’de ağırlanırdı. Hurmaların hasat zamanı gelince herkes gücüne göre hurma salkımlarını getirir, mescide asar, ehl-i Suffe karınlarını bunlarla doyururdu. Ashâb-ı Suffe’den güç sahibi olanlar, gündüzleri mescide su taşıyarak ve dağdan getirdikleri odunları satarak ihtiyaçlarını temin etmeye çalışır, geceleri de Kur’an tilâveti ve ilimle meşgul olurlardı. Bununla birlikte Ashâb-ı Suffe geçim darlığı içinde zâhidâne bir hayat yaşıyordu. Hatta pek çoğunun üzerine giyebilecek uygun bir elbisesi dahi bulunmadığına ve bazılarının açlıktan dolayı namazda ayakta durmakta zorlandıklarına dair rivayetler vardır. Kur’an’da “kendilerini Allah yoluna vakfedip yeryüzünde dolaşarak geçimlerini sağlama imkânı bulamayan yoksullar” ifadesiyle [Bakara:273] bütün zamanlarını Resûl-i Ekrem’i dinlemeye ayırmaları sebebiyle geçimlerini kazanamayan Ashâb-ı Suffe’ye işaret edildiği bildirilmektedir. Suffe, Ashâb-ı Suffe’nin vakitlerini Resûlullah’ı dinleyip ondan İslâm’ın esaslarını öğrenerek geçirmeleri dolayısıyla kısa zamanda bir eğitim kurumu haline geldi. Zaman zaman Kur’an’ın nüzûlüne şahit olan Suffe ehli, Hz. Peygamber’e sorular sorarak birçok meselenin aydınlanmasına vesile olurdu. Başta Ebu Hureyre olmak üzere çok hadis rivayet eden sahabiler burada bulunurdu. Ebû Hüreyre, diğer sahâbîlerin neden kendisi kadar hadis rivayet etmediklerini soranlara muhacirler çarşıda ticaretle, ensar da malları ve mülkleriyle meşgulken ehl-i Suffe’den biri olarak Resûlullah’ın yanından ayrılmadığını, diğer sahâbîlerin bulunmadığı meclislere katılıp onların duymadığı hadisleri duyup ezberlediğini söylemiştir. Suffe ehlinin İslâmî ilimlerin gelişmesine doğrudan etkisi olmuştur. İslâm hukuku alanında ortaya çıkan ehl-i hadîs ve ehl-i re’y ekollerinin ilk temsilcileri kabul edilen Abdullah b. Ömer ile Abdullah b. Mes‘ûd gibi birçok sahâbî de Suffe’den yetişmiştir. Bunun yanında ilk dönem zühd hareketlerinin ehl-i Suffe ile başladığı, Suffe’nin tasavvufun nüvesini teşkil ettiği kabul edilmektedir.
Bütün bu görüşlerde zaman zaman birer hakikat pırıltısı görülmekle beraber hiç biri tek başına ve tamamıyla tasavvufun aslını tatmin edici bir açıklıkla ortaya koyamamıştır. Esasen bunların hiç biri tasavvuf ehlinin görüşlerini yansıtmaz. Çünkü hiç bir tasavvuf ehli bu yolda dışa dönük bir fikir beyan etmemiş. Belki de onlar, onun sözüyle meşgul olacak yerde kendisiyle meşgul olmayı tercih ettiklerinden böyle hareketi tercih buyurmuşlardır. Böylece bunlar, tasavvuf konusuna dışarıdan bakanların sözleri olarak kalmıştır.
Sayılmayız parmak ile
Tükenmeyiz kırmak ile
Taşramızdan sormak ile
Kimse bilmez ahvâlimiz
Onlar da ne gariptir ki Mevlânâ Hazretleri’nin âmâ fil bakıcıları gibi tasavvufu karanlıkta el yordamıyla tanıyabildikleri kadarıyla tanıtmaya kalkınca ortaya böyle çelişkili ve zaman zaman oldukça acayip tavsifler çıkmıştır.
Önce şunu belirtmek gerektir ki tasavvuf, ezel ile ebedi, insanın sırrında ve Allah’ın hakikatinde birleştirerek mutlak tevhîdi gerçekleştiren bir meslek (yol ve gidiş) olduğu için onun başlangıcı ve sonu yoktur. Bu itibarla o, Hind, Çin, eski Yunan ve Roma medeniyetlerinden çok eskidir ve bütün bu medeniyetlerle beraber daha unutulmuş nice eski medeniyet ve çağları da içine alır. Öyle ki onun feyzi, etkisi ve hükmü dışında hiç bir çağ, hiç bir topluluk ve kişi yoktur. Ancak onu hisseden, farkeden, bilen veya bilmeyenler vardır. Bundan dolayı tasavvufun bazı ilkelerini insanlığın herhangi bir çağında veya herhangi bir kültür topluluğunda görmek her zaman mümkün olup bunda şaşılacak bir şey yoktur.
Asıl şaşılacak şey, onun ilke ve esaslarından tamamen yoksun olan herhangi bir topluluğun var olabileceğini düşünmektir. O ki Allah’ın hakikati, insanın özü ve mayasıdır, ondan mahrum olan bir insan topluluğu tasavvur etmek hiç mümkün müdür? İşte bu beşeri ve evrensel özelliğinden dolayı insanlık tarihini inceleyen bilginler tasavvufun çeşitli eserlerini hemen bütün büyük medeniyet ve kültür toplumlarında müşahede ederek onun şu veya bu kültür kökünden geldiği hususunda bazen tereddüt, bazen de saplantılara düşmüşlerdir. Bu sebeple tasavvufun kaynağını yalnız bir kültür topluluğuna hasrederek oradan çıkıp bütün büyük dinlere yayıldığını sanmışlardır.
Halbuki tasavvuf, ilk insan ve ilk vahy ile arz üzerinde zuhura gelmiş bir ilâhî tecelli ve ilmî harekettir. Çünkü tasavvuf, insanın aslına dönüşünün, başlangıçla sonu tevhid edişin yörüngesi, önceleri bilmediği ve tanımadığı için Allah’dan korkuyla kaçan kulun Rabbinden ve Rabbin de kulundan razı olarak dönüp Rabbine varışının teminatı olan bir terbiye ve irşat (yetişme) yoludur.
Bu bakımdan tasavvufun başlangıcına ait hikâyeleri, insanlığın arz üzerinde başlangıcını temsil eden Hazret-i Adem’in yaratılışı, nefsine uyduğu için Cennetten kovuluşu, tekrar tevbe ile Rabbine yönelişi hikâyesiyle birleşir. Ondan sonra gelen bütün peygamberler, aynı yoldan yetişerek önce Allah tarafından velâyet sırrına mazhar kılınıp kalp içre vahy alacak kemâl seviyesine yükseltilir.
Bu suretle Allah’dan aldıkları haberleri nübüvvet makamından insanlara tebliğ ederek Allah indindeki dini, insanlar arasında yaymaya çalışırlar. Böylece Allah katındaki yegâne din olan İslâm dini ve onun özü olan “kâmil insan yetiştirme yolu”, Hazret-i Adem’den günümüze kadar kesintisiz olarak devam edegelir. Bu öz ezelî olduğu için ebediyete kadar da böylece devam edeceği şüphesizdir.
Tasavvuf kelimesinin nereden geldiğine gelince, onu dışından inceleyenlerin gözlerinin hep dış görünüşlere takıldığını* bu yüzden onun sof’tan veya sofadan yahut Yunanca Sofos’tan geldiğini ileri sürdüklerini söylemiştik.
Bu konuda, görünüşle özü, iç ile dışı birbirine uymayan insanlar anlatan güzel bir hikâye vardır. Yazarın murâdına misal teşkil edecek bu güzel hikâye şöyle: Bir gün yaralı bir kuş Hz. Süleyman’a gelerek, kanadını bir dervişin kırdığını söyler. Hz. Süleyman, dervişi hemen huzuruna çağırtır. Ve ona sorar: “Bu kuş senden şikâyetçi, neden kanadını kırdın?” Derviş kendini savunur; “Sultanım, ben bu kuşu avlamak istedim. Baktım kaçmıyor, yanına kadar gittim, yine kaçmadı. Ben de bana teslim olacağını düşünerek üzerine atladım. Tam yakalayacağım sırada kaçmaya çalıştı, o esnada kanadı kırıldı.” Bunun üzerine Hz. Süleyman kuşa döner ve der ki; “Bak, bu adam da haklı. Sen niye kaçmadın? O sana sinsice yaklaşmamış, tuzak kurmamış. Sen hakkını savunabilirdin. Şimdi kolum kanadım kırıldı diye şikâyet ediyorsun?” Kuş kendini savunur. “Efendim ben onu derviş kıyafetinde gördüğüm için kaçmadım. Avcı olsaydı hemen kaçardım. Derviş olmuş birinden bana zarar gelmez, bunlar Allah’ı heryerde hazır ve nazır bilirler, diye düşündüm ve kaçrnadım.” Hz. Süleyman bu savunmayı doğru bulur ve kısasa kısasın yerine getirilmesini ister. “Kuş haklı, hemen dervişin kolunu kırın” diye emreder. Kuş o anda; “Efendim, sakın öyle bir şey yaptırmayın” diyerek öne atılır. “Neden” diye sorar Hz. Süleyman. Kuş sebebini şöyle açıklar; “Efendim, dervişin kolunu kırarsanız, kolu iyileşince yine aynı şeyi yapar… Siz en iyisi mi, bunun üzerindeki derviş hırkasını çıkartın… Çıkartın ki, benim gibi kuşlar bundan sonra zâhire bakıp içi dışı bir olmayanlara aldanmasın!”
Tasavvufa içeriden bakanların kesin görüşlerince bunlar birer benzetmeden ibaret olup tasavvuf ehli mesleklerinin isimlerini böyle kendi nazarlarında son derece önemsiz ve sathi olan şeylerden almış olamazlar. Onlar, insan gönlüne, insan gönlünün arınmışlığına, saflığına, temizliğine ve berraklığına kıymet verdikleri ve başka hiç bir şeyi o değerde tutmadıkları için mesleklerinin adı da bu “saf” kökünden alınmış olsa gerektir.
Gerçekten bu kelime kökünden baktığımız zaman tasavvufun anlamının yerli yerine oturduğunu görürüz. Öyle ki bu “saf” kökü üzerine oturduğu zaman “tasavvuf” kendi özünden aldığı feyzle dal dal gelişip yaprak yaprak açılarak rengârenk çiçekler ve nice lezîz meyveler verir.
“Saf” kelimesi, başka şeylerden arınıp sırf kendi aslî mahiyetinden ibaret kalmış nesnenin sıfatıdır. Saf altın, saf su gibi deyimler nasıl o şeyde altından başka şeylerin ve sudan başka nesnelerin temizlendiğini, altının sırf altından ve suyun sırf sudan ibaret kaldığını ifade ederse Adem aleyhisselâm hakkında “Safîyullah” tabirinin kullanılması da onun Allah’dan gelen arı-duru fıtratının, saflığını bozan bütün gayriyetlerden tamamen temizlenmiş olduğunu ifade eder. Böylece Adem hakkında kullanılan ve tasavvufun kökü olan bu tabir, hem tasavvufun ilk insanla başladığını ve hem de onun gayesinin insanı yaratılışındaki ilk saflığa eriştirmek olduğunu gösterir. Nitekim değil insanlığın, varlığın gayesi, dinin tamamlayıcısı, kâmil insan yetiştirme (tasavvuf) ve tevhit yolunun başı ile sonunun birleştiricisi, peygamberlerin başı ve peygamberlik yüzüğünün kaşı olan son peygamberin isminin de aynı kökten gelen “Mustafa” kelimesi olması bir tesadüf değildir. “Saf” kökünden “Mustafa” ismine kadar gelen birçok sıfat ve fiil isimleri daha vardır ki hepsi de tasavvufla doğrudan doğruya ilgilidir: Saf, safi, safvet, safa, asfiyâ, tasfiye, musaffa, istifa, Mustafa gibi… Tasavvufun yün, aba veya başka bir şey giymekle ilgisi olmayıp tam aksine bu gibi dışını süslemekle ilgili riya giysilerinden soyunarak gönül saflığı kazanmakla ilgili olduğunu en yetkili mutasavvıflardan Niyazi-i Mısrî Hazretleri sofilik iddiasında bulunan “gösteriş dervişine” hitaben şöyle ifade buyuruyor:
Gel ey sofi, çıkar sofu kıl insaf Ko suret düzmeği, kıl içini sâf
Riya ile bu ömr-i nâzenini Nice bir sarf edip edersin israf
Oğlanlar Tekkesi şeyhi ve Yunus Emre gibi yaşadığı devre göre çok duru bir Türkçe ile derin tasavvufî zevkleri terennüm etmiş “Dil-i Dânâ” sahibi İbrahim Efendi Hazretleri de tasavvufun çeşitli yönlerden bir çok tariflerini kapsayan ünlü “Tasavvuf” manzumesinin bir beytinde diyor ki:
Bu âb u kil libasından tasavvuf âri olmaktır Tasavvuf cism-i sâfi, nur-u Yezdân olmağa derler
Tasavvuf “kul kefâ bi’llâh” ile davet dürür halkı Tasavvuf “irci’î” lafzıyle mestân olmağa derler
Bu tariflere göre tasavvuf, ilk saflığa, fıtri pâklığa erişmek, gönle sonradan karışmış ve kalbe bulaşarak gayb nurlarının tecelli zeminini bulandırmış olan masivâyı gönülden tasfiye etmek cehdidir. Bundan dolayıdır ki tasavvufa “nefsin temizlenmesi ve ruhun tasfiyesi” yolu denilmiştir. Sünbülzâde Vehbî’nin şu beyti bu mânâyı ifade edicidir:
Okusan ilm-i tasavvuf ne zarar Pâk bil tasfiye-i bâtın eder
Aynı kökten gelen “mustafa” kelimesi de “tasfive edilmiş. arıtılmış ve süzülmüş” anlamına gelir. Bazı karışık ve bulanık şeylerin arınmış ve süzülmüş halini anlatmak için kullanılır.
Hâfız Şîrâzî’nin şu beyti de aynı arı duru muhtevaya sahiptir:
Pâk u sâfî şov u ez çâh-ı tabîat be der ây Ki safâyî ne-dehed âb-ı türâb-âlûde Arı duru bir hale gel de tabiat kuyusundan çık. Bulanık suyun safâsı olmaz ki!
Arı su, saf içki, süzme bal anlamına gelen “mâ-i musaffa, câm-ı musaffa, asel-i musaffa” terkiplerinde de geçer. Nitekim Kur’an-ı Kerim’de Muhammed sûresinin 15. ayetinde “süzme bal” terkibiyle şöyle geçmektedir: “Cennette bozulmayan sudan ırmaklar, tadı değişmeven sütten ırmaklar, içene lezzet veren şaraptan ırmaklar ve süzme baldan (asel-in musaffaen) ırmaklar vardır.”
Musaffa kelimesivle yapılan terkipler edebiyatımızda çok kullanılmıştır. Aşağıdaki beytinde Şemsi Paşa onu “saf içki” terkibi içinde tasavvufî ve mecazî anlamda kullanmıştır:
Muhabbet bezmünin nûş etmeyen câm-ı musaffâsın Çeker gerdûn-u dûnun yüz bin türlü kavgasın aynen
İlâhî aşk ve muhabbet meclisinin saf sohbet içkisini içmeyen kimse, bu alçak dünyanın yüz bin türlü kavgasını açık seçik, olduğu gibi çeker.
Bu meyânda, Ahmet Hamdi Tanpınar’ın semâzen tarifi pek hoştur: “Gerçekten musaffâ ruh hâlinde iki yana açık kolları ve rızâ ile bükülmüş boyunları ile döne döne semâvâta çıkıyorlardı…”
Yine aynı kökten gelen “ıstıfâ” kelimesi de tasavvufun temel tabirlerindendir. Istıfa, arınma, seçilme, sonradan karışan yabancı nesnelerden temizlenip kendi aslî mahiyetinden ibaret kalma, aslına rücu etme gibi geniş ve derin anlamları kapsar. En saf ve temizini seçip alma, seçkin duruma getirilme anlamında “Mustafa” ismi de bu kelimenin masdarı olarak ondan türemiştir.
Bu ıstıfâ manası Fuzûli sultânın dilinden su olup yâre akar:
Seyyid-i nev’-i beşer deryâ-yı dürr-i ıstıfâ Kim sepüptür (serper) mu’cizâtı âteş-i eşrâra su
Bu isim, alemlere rahmet olan Peygamberimizin, izafet ilişkilerinden ve mâsivâ gölgesinden tamamen arınmış olarak yüksek ahlâkı ve temiz fıtratı ile âlemler içinde temayüz etmiş, böylece Allah tarafından seçilmiş, sevilmiş, başlangıçta ve sonda seçkin kılınıp üstün tutulmuş olduğunu ifade eder. Adem’deki safîyullah fıtratı, Adem’in gönül aynasının mâsivâ tozlarıyla gölgelenmesinden ve böylece İlâhî nurların tecellisini tam gösteremez hâle gelmesinden sonra asıl saffetine kavuşabilmek için tasfiye olan ıstıfâ padişahı Mustafa’ya kadar gelmiş ve ancak onunla miraç devletine yükselerek aslına sâdık olduğunu ispât etmiştir.
Bu saflık tâcını Süleymân Çelebî hazretleri ne de güzel tavsîf buyurur:
Geldi sûret âlemine Mustafâ
Anın ile buldu âlem hoş safâ
Bu surette O, başlangıçla sonucun birleşmesinin, tasavvufun esası olan tasfiyeden sonra gerçekleşeceğini ortaya koymuştur. Gerçi insanlık bugüne kadar birçok manevi tasfiye yolları görmüştür fakat bunların hiç biri asıl saffeti üzre kalamamış, çeşitli yönlerden etkilenerek zamanla değişikliğe uğramıştır. Ancak âlemlerin kendisi için yaratıldığı, varlığın sebebi ve gayesi, ıstıfâ ikliminin padişahı Muhammed Mustafa’nın (sallallahu aleyhi ve sellem) hükmü ve tasarrufu altında bulunan tasavvufî tasfiye yolu, yolların en emniyetlisi, en düzgünü ve doğrusu olarak kâmil insanlar yetiştirmeye devam etmekte ve kıyamete kadar devam edecektir. İşte Mustafa’nın bu ıstıfâ ülkesinin aslî sahibi, hâkimi ve padişahı olması tasavvuf edebiyâtımızda O’nun hakkında nice seçkin beyitlerin söylenmesine sebep olmuştur.
Padişah-ı ıstıfâ-taht u muallâ-câhsın Kim harîm-i limaallâhî’de giydin efseri
[Üsküdarlı Hakkı Bey]
“Istıfâ tahtında oturan ve yüksek mevki sahibi olan bir padişahsın, “Benim Allahla öyle bir vaktim var ki aramıza ne melek-i mukarreb ne de nebî-yi mürsel girebilir” hadisinin ifade ettiği mahremiyet içinde tâc giydin” manâsına gelir.
Yine tasavvuf edebiyatımızdan şu iki misal de aynı nükteyi dile getirir.
Muhammedâ, sen o dürr-ü yetîmsin ki sana Makamdır sedef-i bahr-i ıstıfâ-yı vücûd
[Nevres]
Istıfâ kelimesi çeşitli çekimleri ve türevleri ile insanın kardeşi olan kitapta da çok geçer. Ve geçtiği yerlerde hep bu derûnî, tsavvufî arınma, mâsivâdan temizlenme, seçilme ve seçkinleşme anlamlarını ifâde eder. Bu kelimenin geçtiği âyetlerden bazılarını burada delîl olarak sıralamak Mustafâ manâsının iyice anlamada yararlı olacaktır.
Bakara süresinin 130-132. âyetlerinde bu kelime, “beğenip seçme, mâsivadan temizleme, tasfiye etme” anlamlarında İbrahim aleyhisselâm hakkında ve Yakub aleyhisselâm’ın oğullarına vasiyeti sırasında olmak üzere iki kere geçmektedir:
“Kendini alçaltan akılsızlardan, kendini bilmeyen ahmaklardan başka kim İbrahim’in dininden yüz çevirir ? Andolsun biz onu dünyada ıstıfâ ettik (beğenip seçmiştik) ( إِنَّ اللّهَ اصْطَفَى gönlünü mâsivâdan tasfiye ederek arıtmıştık). Hiç şüphesiz o, âhirette de iyi kişilerdendir. Rabbi ona: “İslâm ol (Alemlerin Rabbine teslimiyetle tâbi ol),” demişti. O da: “Ben Âlemlerin Rabbi’ne teslim oldum.” dedi. İbrahim bunu kendi oğullarına vasiyet etti. Yakub da vasiyet ederek: “Ey oğullarım, Allah sizin için bu dini (Allah’a teslim olma sistemi’ni) ıstıfâ buyurdu (seçti) (dinini sonradan karışmış şeylerden temizleyip arıttı, onu aslî saffeti üzre yeniden ihya etti); o halde siz de muhakkak müslümanlar (Rabbine rıza ve teslimiyetle tâbi olanlar) olarak ölün.” dedi.”
Başka bir yerde de aynı ıstıfâ tabiri, Adem, Nuh, İbrahim ailesi ve İmran ailesi hakkında kullanılarak buyruluyor ki:
“Hiç şüphesiz Allah, Adem’i, Nuh’u, İbrahim ailesini süzdü (temizleyip arıtarak) âlemler üzerine ıstıfâ buyurdu (seçkin kıldı). [Al-i İmrân:33]
Daha sonra Hazret-i Meryem hakkında da Allah, aynı kelimeyi kullanarak şöyle buyuruyor:
“Melekler demişti ki: – Ey Meryem! Allah seni süzdü (seçip arıttı), kötülükleri senden giderip temizledi ve âlemlerin bütün kadınlar üzerine seni ıstıfâ buyurdu (seçip ayırdı).” [Al-i İmrân:42]
Bu seçme ve arıtma tabiri Kur’an’da belirli, büyük peygamberlerle, seçkin peygamber aileleri ve Hz. Meryem hakkında kullanıldığı gibi daha sonra Allah’ın bütün “kullarını” içine alabilecek bir kapsamda genişletilerek bu ıstıfâ keyfiyetinin umumiliği ve devamlılığı şöyle ifade edilmektedir:
“Ey Musa! Hiç şüphesiz ben seni elçiliğimle (sana kendi katımdan gönderdiğim manevi nimetlerimle) ve sana söylediklerimle seni arıtıp temizleyerek insanlar üzerine seçkin kıldım. O halde sana ne verirsem al ve şükrünü bilenlerden ol!” [Araf:144]
Sonra Allah, elçi seçiminin ufkunu daha da genişletip deruni ıstıfâ ve tasfiye yoluyla gerçekleşen bu seçim dairesinin insanları ve melekleri kapsadığını belirterek buyurdu ki:
“Allah, meleklerden de elçi süzer (seçer), insanlardan da. Yâni onları, isyan ve kötülüklerden, kalp içre Allah’tan haber almasını engelleyen mâsivâ ve izafet kirlerinden temizleyerek elçilik vazifesini sadakatla ifâ edecek şekilde terbiye ettikten, içini ve dışını ahlak güzellikleriyle donattıktan sonra elçilik görevi vererek diğer insanlardan seçkin ve onlara üstün kılar. Allah işitir ve görür.” [Hac:75]
Daha sonra Allah, bu istidadın bütün kullarında bulunduğunu, ancak bazılarının o istidadı ve onu bağışlayan “Rabbini inkâr” yoluna giderek, kendilerine zulmettiğini, kimisinin imanla inkar arasında tereddüt ve şüphelerden kurtulamayarak orta yolu takip ettiğini, ancak bir kısmının kuvvetli bir imanla Rabbini tanıyarak iyiliklerde ve yakınlıkta diğerlerini geride bıraktığını, bu yakınlıktan dolayı da Allah’ın kitabına ve o kitaptaki hakikat ilmine gönlü mâsivâdan temizlenmiş o seçkin kulların mirasçı olduğunu bildirerek buyurdu ki:
“Sonra kitabı, kullarımız arasından ıstıfâ ettiklerimize (süzüp seçtiğimiz, gönlünü mâsivâdan temizleyerek arıttığımız kimselere), miras olarak intikal ettirdik. O kullarımızdan kimi kendi kendine zulmeder, kimisi orta yolda gider, kimi de hayırlarda öne geçer. İşte bu, büyük bir lütuftur.” [Fatır:32]
Böylece peygamberlerin insanlar arasından önce Allah tarafından gönlü mâsivâdan tasfiye edilerek seçilmesi, ondan sonra elçilikle görevlendirilmesi, onların kadrinden hiç bir şey eksiltmediği gibi tasavvufun gayesi olan bu deruni tasfiye yolundan yetişmeleri, ayrıca bütün insanlar için bir kurtuluş müjdesi olur.
Eğer onlar, diğer insanlardan tamamen ayrı bir özellik ve mahiyette yaratılmış olsalardı, onların insanlar arasından seçildiğini söylemek mümkün olmayacağı gibi yerine getirdikleri elçilik görevi de münhasıran onların kendilerine mahsus olup başka hiç bir kimsenin onlara uyarak, üzerinde yürüyemeyeceği, son derece istisnai ve ferdi bir yol olarak kalırdı. Halbuki böyle olmayıp bütün insanlar, onlara uymaya, onları örnek almaya ve gaye tanımaya, onların yolundan yürüyerek onlara benzemeye ve onların yakınlığına ermeye çağrılmıştır.
Bu çağrının her şeyden önce onların kendisi hakkında gerçekleşmesi için diğer insanlarla aynı istidatta yaratılmış ancak Allah tarafından deruni tasfiye ile ıstıfâya (tasavvuf yoluna) tâbi tutularak vahye mazhar olan bir ahlak ve gönül saflığına erişmiş olduklarını kabul zarureti vardır. Nitekim bu hakikati Allah, peygamberliğin ve yüce ahlâkın tamamlayıcısı Resulullâh Efendimiz’e hitaben iki kere ifade ederek buyurdu ki:
“De ki: Ben de sizin gibi beşer cinsindenim ancak bana vahiy olunuyor. Hiç şüphesiz sizin ilâhınız bir tek Tanrıdır. (Hepiniz O’nun kulu ve yaratığı olmakta eşitsiniz). Her kim Rabbine kavuşmak istiyorsa (bunun için bir engel yoktur, sadece o kimse) iyi işler yapsın ve biricik Rabbine kulluk ederken şirke düşmesin, ortak koşmasın.” [Fussilet:6]
Allah, aynı keyfiyetin diğer peygamberler ve kullarından dilediği kimseler için de geçerli olduğunu bildirerek buyurdu ki:
“Peygamberleri onlara dediler ki: Biz de sizler gibi bir insandan başka bir şey değiliz. Fakat Allah, kullarından dilediğine (kalbi tasfiye ile arınarak vahy nurunun tecelli edebileceği saflığa erişme) nimetini lütfeder.” [İbrahim:11]
Allah’ın kullarına sayısız maddi nimetler bağışladığı fakat bunların hiç birinin gönül saflığı, şirk ve mâsivâ lekesinden arınmış bir kalp ve halis iman nimeti derecesinde kıymetli olmadığı şüphesizdir. Çünkü maddi nimetlerin neticesi geçici bir dünya lezzeti iken şirk ve mâsivâ, şüphe ve tereddüt, korku ve keder çelişkilerinden arınmış selim bir kalbin, saflaşmış ve Rabbinin katıksız tecellileriyle tatmin olmuş bir gönlün insanı ulaştıracağı sonuç ebedi mutluluk ve ölümsüz diriliktir. Bunun içindir ki Allah, insanı iyilikte diğer insanların önüne geçiren bu nimet hakkında:
“… Istıfâ… İşte bu, fazl-ı kebîr, büyük bir lütuftur.” [Fatır:32]
buyurmuştur. Bu nasıl büyük bir lütuf olmasın ki insanlar arasından Allah’ın dilediği bazı kimseler, onun sayesinde ilahi terbiye ve tasfiyeye tabi tutularak Allah’ın kendisiyle konuştuğu seçkin ve üstün kimseler haline geliyor!.. İşte Mustafa’da gerçekleşen ıstıfânın azâmeti!… Bu ıstıfânın nihâyeti ilâhî hitâbı işitmek ve idrâk etmektir ki bunun ne sûretle gerçekleştiğini Allah şöyle beyân buyurur:
“Allah, bir insanla ancak ya vahyen ya perde arkasından konuşur ya da bir elçi gönderip kendi izniyle dilediğini ona vahyeder. Hiç şüphesiz O, yücedir, her şeyi yerli yerince yapar.” [Şura:51]
Bu ıstıfâ (süzme-arıtma) keyfiyetinin nasıl olduğuna dair de insanın ikiz kardeşi olan, aynı kaynaktan geldiği kitap’ta şu ipucu veriliyor:
“Kendilerine kudret ve basiret bağışlanan kullarınız İbrahim’i, İshak’ı ve Yakub’u da hatırla ki biz onları meskenlerini zikretme (düşünme) özelliğiyle (hâlis yurt) temizleyip arıtarak kendimize ihlas sahibi hâlis (riya ve şirkten tamamen temizlenmiş) kul yaptık.
Doğrusu biz onları hâlis (karışıksız, sırf, saf) bir haslet, (yani) o yurd’un (Ahiret’in, kudret-bilinç boyutunun; sensiz-bensiz yerin) zikra’sı (hatırda tutulması; hep o hâlde olma) ile ihlaslandırdık.
Onlar bizim katımızda (arınmış ve süzülmüş hâlisler) seçkin, (yakın kılınmış) en iyi kimselerdir.” [Sâd:45-47]
Burada adı geçen peygamberlerden “elçilerimiz” diye değil de “kullarımız” diye söz edilmesi, onların bütün kullara örnek gösterilmesinden dolayıdır. “Kendilerine kudret ve basiret bağışlanan” diye tercüme edilen cümleciğin âyetteki lafzî karşılığı “el ve göz sahibi kılınan” ibaresidir ki bunun mecazi anlamı kudret ve basirettir. Kendisine “el verilen” demek, kudret bağışlanan demek olduğu kadar bazı işleri yapmasına izin ve yetki verilen de demektir. “Göz verilen” ise görüş kuvveti yanında nazarıyla tasarruf etme gücü verilen demektir.
Aynı zamanda bu âyetin ifadesi, onlar gibi Allah katında arınmış, seçkin ve iyi bir kul olmak isteyenleri, bu yolda sonuca ulaşıncaya kadar emir, izin, kudret ve basiretle hareket etmeye teşvik etmektir. Onların meskenlerini zikretme (hatırlama, düşünme) özelliğiyle temizlenip arınmalarına gelince, bu meskenden maksat âhirette ebedi mutluluk ve hoşnutluk yurdu ile dünyada onun eşiği ve hazırlık yeri mesabesinde bulunan kalp evidir ki insanın ölümsüz varlığı olan “ruh-can kuşu” dünya hayatı boyunca o evde barınır, ağırlanır. Bu ruh kuşunun âhiret evini imar edecek dünyadaki hizmet seferlerini sağlıklı bir şekilde yapabilmesi, sonunda âhiretteki asıl yurduna selâmetle uçup dönebilmesi, onun bu kalp evinde huzur ve emniyet içinde yaşamasına, riya ve şirk illetlerinden tamamen korunmasına, kudret ve basiretini arttırarak güçlenmesine bağlıdır. İşte yukarıdaki âyet, insanın âhiretteki ebedi mutluluk evine kavuşabilmesinin, buradaki kalp evini temiz ve tehlikelerden korunmuş tutmasına, bu gerçekleri düşünerek ve bu endişeleri içinde canlı tutarak uyanık yaşamasına bağlı olduğunu gösterir. Ancak bu sayede bir insanın “ıstıfâ devletine” ererek arınmış, seçkin ve iyi kimselerden olacağına işaret eder.
Ahiret evini düşünerek kalp evini zikirle mâsivâdan, riya, kibir ve ucubdan temizlemedikçe bu saflaşma gerçekleşmeyeceği için Allah katında tam ihlas sâhibi hâlis kul olarak mabul olmak mümkün olmaz. Bu takdirde kişinin kalp evi gibi âhiret evinin de vîran olacağı tabiîdlir. Ruhu böyle bir vîrânede yaşayan kimsenin bedeni saraylarda da otursa bunun kendisine hakiki bir fayda sağlamayacağı şüphesizdir.
İşte tasavvuf; bu derûnî tasfiyenin gerçekleşmesini, kalp evini kirleten, harap ve viran eden illetlerin zikir, sohbet ve tefekkür gibi yollarla temizlenmesini, bu suretle insanın öz benliğinin ıstıfâ bulup Allah katında süzme bal gibi sırf tevhîtten, mahzâ vahdetten ibaret kalarak makbul olmasını gâye edinir. Ancak o zamandır ki âlemlerin Rahman ve Rahim olan yüce Rabbi, feyz, lutuf ve tecellileriyle tenezzül buyurarak o evi ve sahibini ebedi dirilikle ihya eder. Şair mutasavvıfın dediği gibi: Sür çıkar ağyârı dilden tâ tecelli ide Hakk Padişah konmaz saraya hâne ma’mûr olmadan
Tasavvufun yönünü ve yöntemini düzenlediği seyr ü sülûk ve tasfiye usulleriyle arınarak, saflaşarak nefsin yedi makamını -emmâre, levvâme, mülheme, mutmainne, raziye, marziyye ve nihayet safiyye derecelerini- geçen bir yolcu, nihayette nefs-i safiyye’ye varınca başlangıçtaki hâline, fıtri saffetine döner.
Bu tasfiye, saflaşma cehdini başarıyla yürütüp gayesine ulaştırdığı için Hakk’ın ve halkın sevgilisi, iyi ve makbul gördüğü kimselerden olur. Çünkü Allah’ın bütün yaratıkları, böyle kemâle ermiş bir insandan ancak insanlığa yarar işler, mahlûkâta şefkat ve merhametle muamele görür. Onun elinden ve dilinden kimse incinmez.
O, bütün gönlüyle Allah’ın kullarını ve bütün yaratıklarını ayırmadan kucakladığı, Allah’ın Rahmaniyet ve Rahimiyetiyle onları severek yaratıp koruduğunu bildiği için onları kırmaya kıymaz, aksine her zaman onları eliyle ve diliyle okşayıcı, Allah adına (Besmele sırrı) koruyup gözetici olur. Onun nazarında kötü, abes, çirkin, noksan yoktur. Her şey olması gerektiği için olmuştur. Bu sebeple hiç bir nesnenin varlığına itirazı da yoktur. O, ayıranın kendini ayırdığı bütün varlık âlemiyle barışık ve bağdaşıktır. Ancak çok iyi bildiği hakikat, hakkaniyet ve adalet ilkelerinden nefsani etkilerle sapmalara karşı düzeltici irşat ve hakkanî müdahâleleri vardır.
İşte ümmet-i merhûme içinde, bu yüksek meziyetlerinden dolayı onlara, âlemlere rahmet olan Peygamberimizin ahlâk-ı ile ahlâklanmış ve “merhamet-i Muhammediyye” sahibi olmuşlar denir. Bu da kâmil insan olmanın işareti ve ölçüsüdür.
Tasavvuf yolunda yetişenler, bu ahlâkla ahlaklanmış ve bu sıfatla sıfatlanmış, rengine aşkın cümle bo.yanmış olmadıkça kâmil insanlık makamına layık olmuş sayılmazlar. Çünkü tasavvuf, bazı marifet ve tevhit sözlerini dilde tekrar edip durmak değil, Hz. Mustafa’nın telkin ettiği zikir, tefekkür, sohbet, “bilgisizliğe ve ilgisizliğe karşı cihat” ile mâsivâyı gönülden tasfiye ederek ıstıfâ-arınma arsası üzerinde ahlâk güzelliği binasını tamamlamaktır.
Bütün bu açıklamalardan anlaşılacağına göre tasavvuf, bazılarının zannettiği gibi ıstıfâ padişahı Peygamber Efendimiz’den şu kadar zaman sonra başlamış olmayıp doğrudan doğruya onunla birlikte zuhura gelmiş veyâ O’nun zuhûrundan zâhir olmuştur.
Bu tasfiye yolu, O’nun varlığından aldığı feyzle, asırlar boyunca gelişerek günümüze kadar gelmiş, bundan sonra da arz yaşadıkça ve üstünde insan var oldukça O’nun hükmü ve tasarrufu altında insanlığa hayat, ilim ve can vermeye devam edecektir. Nasıl Adem su ile balçık arasında iken o nebi idiyse velîliği de kendisinden ayrı değildi, onun sırrında her ikisi de birlikte mevcuttu. Tasavvuf ki velîlik yoludur, hiç bir nebî kendi velâyete erip Rabbinin emrini kalben kabul edecek hâle gelmeden, yani veliliğini tamamlamadan nebi olamayacağına göre, henüz Adem yaratılmadan önce nebi olan Nebilerin Hatemi’nin veliliğinin de nebiliğinden önce olduğu söylenebilir. İş böyle olunca tasavvufa bir zaman ve hele bir başlangıç tayin etmek bile mümkün olmaz. Belki ona başlangıcı ve sonu olmayan, Allah’dan gelip Allah’a giden bir yol, sonsuzluktan yine sonsuzluğa sefer eden bir kulluk ve kutluluk kervanı demek daha doğru olur. Çünkü varlığın zuhur sırrı ondan ibarettir. Nitekim Resulullah Efendimizin bir kudsi hadislerinde onun mübarek ağzında âlemlerin Rabbi saâdetle buyurdu ki: “Ben bir gizli hâzineydim. Bilinmeyi, tanınmayı sevdim. Bu sebeple insanları ve cinleri halkettim.”
Tasavvufun temel ilkelerinden olan bu kudsi hadisin ifadesinden de anlaşılacağı üzre o gizli ve görünmeyen hazine, görünüşe gelerek tanınmayı sevdiği için önce kendi nurundan Sevgilisinin nurunu, ondan da diğer bütün âlemlerin nurunu zuhura getirdi. Muhabbetten Muhammed oldu hâsıl Muhammed’siz muhabbetten ne hâsıl Zuhûrundan nice kullar oldu vâsıl!
O halde varlığın özünde ve zuhurun çekirdeğinde O ve O’nun sevgisi var. Bütün bilgilerin ve oluşların özünde de O var. Bundan dolayı mutasavvıflar, varlığın başlangıcının aşk olduğunu, bu aşkın özünü de Allah’ın, sevgilisine ve onun varlığında bilinmeye karşı duyduğu sevginin teşkil ettiğini, varlığın sırrını kavramanın ve mutlak tevhide ulaşmanın hareket noktası kabul etmişlerdir. Bu sebeple mutasavvıfların ulularından Niyazi-i Mısri Hazretleri, tasavvufun ve Kur’an’ın özünü içinde toplayan Türkçe Divanının en başında, bu hakikatleri şu beyitlerle açmaya ve bütün gönülleri açılan o aşk yolundan mutlak tevhide çağırmaya başlar: Ey gönül gel, gayriden geç, aşka eyle iktida Zümre-i ehl-i hakikat aşkı kılmış mukteda Cümle mevcudât u malumâta aşk akdem dürür Zira aşkın evveline bulmadılar ibtida Hem dahi cümle fena buldukta aşk bâkî kalır Bu sebepten dediler kim aşka yoktur intiha
Bütün bunlara dayanarak ve netice olarak diyebiliriz ki kâinatın zuhuruna sebep Allah’ın bilinip tanınmaya olan aşkıdır. Bu aşkın ve zuhurun ilk tecellisi de Allah’ın Sevgilisinin varlık nuru… Her şey bu kaynaktan doğarak ve onun eserlerini taşıyarak görünüşe gelmekte ve devrini tamamlayıp yine eski haline, kaynağa dönmekte. Butûndan, her şeyin iç yüzünden, derûnî, saf hâlinden zuhûra ve zuhurdan butûna bütün bu geliş-gidişlerin birleştiği ilk ve son noktada da yine ve ancak O var!
O nokta ki tevhid ve irfan noktasıdır, onun yeri âfâk değil, insanın kalbinin süveydasıdır. O noktanın sırrına ulaşma yolunun adı ki tasavvuftur, onun aslî sahibinin adıyla aynı kökten gelir. Tasavvuf Mustafa’dan gelir!
Bu yol ki insanın gönlünden mâsivâyı tasfiye edip onu korku ve hüzün [Yunus:62], keder ve gam tozlarından temizleyerek haccın menasikinden Safâ ve Merve arasındaki sefer gibi nefsin yedi makamını geçinceye kadar sa’y etmeyi, böylece kalbini Merve (suya kandırılmış toprak) gibi onun feyzi ile tatmin edip süveydasını (sevda-siyâh noktacık) ıstıfânın, arıtmanın Safâ’sına eriştirmeyi sağlar. Bundan dolayı o yolun adına tasavvuf ve onun aslî sahibinin adına da Mustafa denilmiştir.
Saflık onun mâdeni, safâ sonucu ve ıstıfâ da onun yöntemi ve aracıdır. O halde tasavvuf, Kur’an’ın olduğu gibi, ahlâkı Kurân olan Hz. Mustafâ’nın ve O’nun hâli olan safânın da özüdür. Bu birlikten dolayı ezelde onunla birlikte isimlendiriLmiştir. Varlık var oldukça da onunla birlikte var olacaktır. Var olan her şey onun sevgisiyle var olduğuna göre ondan ayrı bir sevgi ve o sevgiden ayrı bir varlık nasıl düşünülebilir?
Böylece bütün varlıklar ve kavramlar gibi Tasavvuf da, O’ndan daha önce nasıl var olabilir, O’ndan daha sonra nasıl zuhura gelebilir, hele O’ndan ayrı nasıl var olabilir ki varlık ve zuhur sırrı O’nun varlığının zuhura gelmesiyle başlamış ve ancak O’nunla kemâle ermiştir.
Zuhûr-i kâinâtın ma’denisin yâ Resûlallah Rümûz-i künt-i kenzin mahzenisin yâ Resûlallah Beşer denen bu âlemde senin sûretle şahsındır Hakîkatte hüviyyette değilsin yâ Resûlallah Vücûdun cümle mevcûdâtı nice câmi’ olduysa Dahi ilmin muhît oldu kamusun yâ Resûlallah Dehânın menba’-ı esrâr-ı ilm-i men ledünnîdir Hakâyık ilminin sen mahremisin yâ Resûlallah Ne kim geldi cihâna hem dahi her kim geliserdir İçinde cümlenin ser askerisin yâ Resûlallah Cihân bâğında insan bir şecerdir gayriler yaprak Nebiler meyvedir sen zübdesisin yâ Resûlallah Şefâat kılmasan varlık Niyâzî’yi yoğ ederdi Vücûdu zahmının sen merhemisin yâ Resûlallah
Âlemi başlatan sensin; muharrik-i evvel, ilk harekete geçiren sensin. O, gizli bir hazine idi; hiçbir sıfatı kendisinden taşmamıştı. O’nun isimlerinin kendisinden taşması, senin vesilenle oldu. O hazinenin anahtarı seninle açılmaya başlandı.
Mevcudâtın kaynağı olan vücûdun her şeye câmî’ ve ilmi her şeyi muhîttir. Vücûdundan ve ilminden hariç bir şey yoktur, sen varlığı kendisinde toplayansın.
Âh efendim tevhîd telkîni ile şefâatin erişmese herkes, vâriyet-i nefs ile helâk olur ve O’nunla yaşanacak saltanata, gerçek hayata nâil olamazdı. Sen ki her derdin dermânı ve her dağın (yara-benlik) merhemi ve şifâsısın.
Kendi özümüzdeki hakîkatin üzerinden kaldırılan perdeler nisbetinde, bir süredir buralardan “İlâhî meşrebim, vahdetperestim, şerâb-ı cilve-i hayret ile mestim” makâmından “birlik çağrısı” yapılır durur, yakînen tanıyanlar iyi bilir!
Ruhumu aldı da eyledi pâk Nikâbım açtı da gördüm Hak
Ne var ki can kulağına okunan ezanın farkında olmaksızın, kendisini “başka bir müstakil varlık” zanneden insan, aslına öyle yabancılaşmıştır ki biri hiç doğmamış, zâten bir olan, “iki ayrı şey” zannını cümlelerle birleştirmek ne mümkün!
Mâdem koca bir ömürdür misafirsin bu bedende artık bilesin ki en büyük küfrün kendine âit zannettiğin vücûdun, varlığındır! Sen yoksun; o benliklerin hep vehm ü gümânındır! Çünkü Hakk’ı örten en büyük perde bu vücûttur ki varlığın küfür olması senin onu var zannetmen, kendine ait sanman, kendi kendine zulmetmendir. Halbuki sen, hakkıyla Hakk’a âitsin; “kendi.m” zannından kurtulunca Hakk ile Hakk olduğunu bilecek, Hakk’a lâyık, insanlığa yarar iş göreceksin; “beklenen doğum müjdesi” işte budur erenlerim!
Bunu bir de misâl yollu anlatalım, Mevlâ görelim neyler: Hastalığı hayvanlık olan bir hastayı yakalayıp bir akıl hastanesine götürmüşler ki hasta kendini kuş zannediyor.
Aradan yıllar geçiyor, bir güzel tedâvi ediyorlar sonra konsültasyon yaparken sormuşlar “Hâlâ kendini kuş zannediyor musun?” diye “Yok efendim” demiş “Siz bana öğrettiniz ben kuş değilmişim, insanmışım meğerse hata olarak öyle zannedermişim kendimi”
Doktorlar taburcu etmeye karar vermişler amma hasta çıktıktan hemen sonra, telaşla dönüp kapılara vurmaya başlamış, doktorların yanına gelmiş nefes nefese: “Ben insan olduğumu, kuş olmadığımı anladım ama dışarıdaki kediler bunu biliyor mu? Onu anlamadım!” O zaman demişler ki “Gel, sen hâlâ zan altındasın, senden bu zannı kaldıralım”
Hakîkatte de bunun gibi, insanın kendi özünü bilmesi açısından, kendi kemal derecelerini bilmesi, kadrini anlaması açısından vâkıa buna benzer.
Kuş kafeste doğarsa uçmanın bir hastalık olduğunu düşünür.
Kafeste doğduğu için, bir ömür kendini kendini “bedenden ibâretim” uykusunda tıngır mıngır sallayan insan, O UZUN GECENİN SONUNDA KADRini anladığında, yeni bir hayata doğacak ve sonsuza dek gerçekte.n olduğu gibi yaşayacaktır!
İşte bu gerçek hayata vesîle bir gazel ile sükût edelim:
[TAHMÎS-İ GAZEL-İ KEMÂLÎ]
Ârif kişinin gör, bizâtillâh kâim olduğun
Kendözünden gayriye her ne var, sâim olduğun
Bilesin kim deryâ-yı vahdet’de dâim olduğun Âkil olmaz bilmeyen âdemliğin dem olduğun Zât-ı Hakk’ı her nefes sırrında hemdem olduğun Âdemliğin dem, nefes, kan ve ân olduğunu her nefes alıp verdiğinde sırrında Hakk’ın zâtıyla hemdem, yoldaş, birlikte aynı havayı soluyan bir fert olduğunu, O’ndan ayrı olmadığını bilmeyen kişi, bütün ilimleri yutmuş görünse de akıllı değildir. Ayıran kendini ayırır, böylesi ancak kendini aldatır.
Kendözüne nazar kıl, gör şûle-yi aşk olduğun
Mâşûk’un cemâline, sırrın içre ayn olduğun
Geç illâ ya, âlem-i lâ’nın sormadan n’olduğun Âkil olmaz bahr-i lâ’da etmeyen mahv-i vücûd Ârif olmaz bilmeyen İllâ’ya mahrem olduğun
Lâ, yokluk denizinde vücûdunu yok etmeyenin aklı yoktur. İllâ’ya, Hakk’ın varlığı ve birliğine mahrem olduğunu yâni Hakk sırrını kendinde taşıdığını bilmeyen ârif olamaz. Lâ ve illâ yani nefy ü isbât, yokluk ve varlık; fenâ ve bekâ sırrıdır. Yunus Emre Sultânımız: “Bunca varlık var iken gitmez gönül darlığı” buyurur. Nefsimizi müstakil bir varlıkmış gibi vehmettikçe nefs-i küll’ü yâni Hak sırrını anlamamız mümkün değildir. Sanal varlıkları terk ede, terk ede hakîkat gönülde tecelli edecektir: “Varlığını say yoğa; Dostun içinden doğa” Öyleyse gönüldeki tozları “L” ile silip yerine “İLL” yı ikâme etmelidir ki mahremiyet tamamlanıp kemâle ulaşılsın: “Çıkılmaz benlikle arş‐ı didâre, varını yoğunu yak da gel derviş!”
Seyreyle her cihetten zâhir, vech-i Hakk olduğun
Cemâl-i Âdem’den garaz, Cemâl-i Hakk olduğun
Ârifsen idrâk eyle bî-şekk, Âdem’in nolduğun Hakk’ı zâhir, Hakk’ı bâtın, Hakk’ı kâim görmeyen Ol ne bilsin âdemin Hakk, Hakk’ın âdem olduğun
Cenâb-ı Hakk’ı zâhir, bâtın ve vücûdda mevcûd, dâimî görmeyen kişi Âdem-i manânın Hak, Hakk’ın âdem-i manâ olduğunu nereden bilsin?
Mâlûmdur ki Cenâb-ı Hak, meleklere âdeme secde etmelerini emretti. İblis ondaki rûh-ı azamı göremediği için buna yanaşmadı. İblis meşrebinin anlayamadığı şu idi ki Allah hassü’l-hâs olan yani kemâlini tamamlamış olan kulunu Rahmâni nefhası ile diriltmişti. İnsanın ikiz kardeşi olan kitapta: “Onu düzenlediğim insân şekline koyduğum ve ona ruhumdan üflediğim zamân siz hemen onun için secdeye kapanın” [Hicr:29] buyurduğu bu rûha işârettir. Yoksa varlık âleminde her şey kâbiliyetince Hakk’ın rûhunu kabı mikdârınca sergilemektedir. Bu rûh, külli vahiyle insanın Hakk’ta oluşumunu, tamamlanmasını ifâde eder ki elân kemâl sahiplerinde olupduran budur. Bu cihetle kâmillerin sadık âşıklara nefyettikleri Muhammedî, küllî maya yani rûh da işte bu rûhtur. Efsâne ile uğraşan zâhir ehlinin anlayamadığı işte bu ince noktadır. İslâm, insana, âdeme secde yoluyla Hakk’ı isbat ettiren yegâne Hak yoldur. Hâsılı kelâm âdeme secde Hakk’a secdedir. Ademe secde ondaki külli olana, kâmil ve mükemmil olana secdedir. Makâm-ı âdeme gelen kişinin sûreti de sireti de Hakkın nûruna boyanmıştır. Bu sebeple Hz. Kemâli’nin “Nefsi ile kâim olup kim secde etmez Âdem’e, Ey Kemâlî bil onu, şeytân gelir şeytân gider” buyurduğu yerden Hz. Niyâzi’den şöyle bir aks ü sadâ duyulur:
Secde eyle Âdem’e tâ kim Hakk’a kul olasın Eden Âdem’den ibâ’ Hakk’dan dahi oldu cüdâ … Kanda bulur Hakk’ı inkâr eyleyen bu Mısrî’yi Zâhir olmuşken yüzünde nûr-i Zât-ı Kibriyâ
Görmez misin her ne vâr, nefes-i Rahmân olduğun
Bilmez misin gönlünün, mahzen-i Sübhân olduğun
Bu sırra ermeyenin dü âlemde rüsvâ olduğun Men aref sırrın duyan “kâim binefsillâh”dır Nefsini fehmeylemeyen bilmez ham u kem olduğun
Men aref: nefsini bilen rabbini de bilir sırrını vicdanında yaşayan kişi “Allah’ın nef(e)siyle kâim yâni bekâ bulmuş ve kendi kendine yeten, varlığı bir ikinciye muhtâç olmayacak bekâbillâh makâmına gelir. Buna mukabil nefsini bilmeyen, kendinden haberi olmayan kişi, bu hâliyle ham ve noksan olduğunun da farkında değildir. Hâsılı “Men ‘aref” sırrını duyup Mevlâ’sına vârını veren, hâdim-i insân olan (secde hakîkati); insân gelir, insân gider.
Kemâl bilir Kemâli, aşkına hemdem olduğun
Cân-ı teslim etmenin, sırrına tek yol olduğun
Hâk-i pâyinde kurulu, bazâr-ı cân olduğun Vâriyetten geçmeden varlıkta bir vâr olmadan Anlamaz sırrın Kemâli, sırr-ı mübhem olduğun
Kemâlî, insan varlıktan, benlikten geçmeden, varlığın tek bir varlık (ehadiyet) Hak olduğunu bilmeden yâni vahdeti kendi vicdânında yaşamadan bu sırrın gizli bir sır olduğunu da anlayamaz.
Söz uzadı… Bu denizden, bâzı “manâ incilerini” açmak bizim haddimize değil meğer bir taraftan üstü açıldıysa nîdelim zuhûrattandır hem zâten okuyanlar bu zevk-i ilâhîden zaten kapları kadar alabilirler. Fazlası taşar, taşan da denize karışmıştır vesselâm.
Savm-ı sivâ’yı kim tutar Îd-i visâl’e ol yeter Bülbül gibi dâim öter Gülşen olur kâşânesi
Sivâ’dan yâni Allah’tan başka şeylerden oruç tutan, sıyâm-ı mâ-sivâllâh içre her şeyden eden imsâk, vuslat bayramına erer muhakkak!
Eşyâyı Hakk’a perde etmeden, gaflete düşmeden, can kulağını açmalı, kulağı Hakk sadâsından başka sadâ işitmemeli ve gözü Hakk’tan başkasını görmemeli ve dili Hakk’tan başkasını söylememelidir ki ancak o vakit, zâhir ve bâtın bizim vücûd ülkemizde de Hak ile hemkarâr olur erenlerim
Tâ böylece göz, ancak tecellîyât-ı Hakk’ı görür, kulak enbiyâ ve evliyâ kelâmı dinler, tad alınan âzâlar Hakk’ın nehy ettiği şeylerden sakınır, akıl, fikir, hayâl hep Hak ile meşgûl olur durur.
Melâmet üzredir dâim olanlar noktadan âgâh Tecerrüd eyleyenler mâsivâdan hep görür Allâh
Hak Dost, mâsivâ orucu(na) tut(ul)mayı nasîb eder, mümin ayı sonunda cemâliyle herdem.bayrâm idrâki ikrâm eder, birliğiyle (ir)şâd eder, esrârına hayran eder inşâallâh
Hakîkatine erilen oruç, benlik karanlığına bayram güneşinin doğması için Haktan inen “bir.gel” emridir.
Kendini terk ederek, benliği sâhibine vererek oruç tutmak marifetinin nihâyeti Hakk’ın varlığıyla bayrâm etmek olur. Hakk’ın varlığı ise insanın güneşinin doğması yâni dîdârın görülmesiyle idrâk edilir. Gerçek bayram namazı da batmayan bir güneşin doğmasıyla, gerçeğe u.yanınca, rengine aşkın cümle boyanınca kendinden kendine ikâme edilir vesselâm
İşbu manânın feth ü küşâd olunmaklığı niyeti ile, üzerimize güneşi doğan 1440 yılının Ramazân-ı mağfiret-nişânı vesîle bilerek, bu mübârek ayın ruhâniyetine pek muvâfık düşen bir kıssayı Mesnevî-i Ma’nevî dilinden ikrâm etmek dileriz
حکایت مارگیر کی اژدهای فسرده را مرده پنداشت در ریسمانهاش پیچید و آورد به بغداد Yılancının donmuş bir ejderhayı ölü sanarak iple bağlayıp Bağdat’a getirmesi
Nefs ejderhâst ü key murdeest
Zân ki ez-bî-âletî efsürdeest
Ejderhâdır nefs kim demiş öldüğünü Ortam müsâit değil ondan bu ölgünlüğü
Sakın nefsin öldüğünü zannetme, imkansızlıktan, mevsimsizlikten, ortamın müsâit olmayışından uyuşmuş kalmış yaz gelince, eline bir fırsat geçince gör nasıl canlanır!
یک حکایت بشنو از تاریخگوی ** تا بری زین راز سرپوشیده بوی
Eski vakâları bilen târih söyleyiciden bir hikâye dinle de bu üstü örtülü sırdan sen de kokular alasın.
مارگیری رفت سوی کوهسار ** تا بگیرد او به افسونهاش مار
Bir yılan tutucu, efsûnlarıyla yılan tutmak üzere dağlara doğru gitti.
گر گران و گر شتابنده بود ** آنک جویندست یابنده بود
Arayan ister yavaş gitsin, ister hızlı, nihâyet aradığını bulur.
Bu beyt-i şerîfte “Men talebe vecedde vecede: Kim ki istedi ve ciddi gayret gösterip çalıştı, aradığına nâil oldu” hadîs-i şerîfine işâret buyrulur. “Kim ihlâs ile istediği şeyde gayret gösterirse, elde eder.” bir düstûr-u hakîkattir.
در طلب زن دایما تو هر دو دست ** که طلب در راه نیکو رهبرست
İki elini de aramadan çekme. Arama, yolda en iyi bir kılavuzdur.
Sen Hak yolunda iki elinle talebe yapış ve Hakk’a vusulü murâd et zîrâ aramak ve istemek aşk ve muhabbet şevkiyle olur ve böyle kemal-i muhabbetle vaki’ olan taleb Hak yolunda iyi bir rehber ve kılavuzdur. Arayıcı, arayan kimseye Farisî dilinde cûyende derler.
Aşk ile gelin tâlib ü cûyende olalım
Zevk ile safâlar sürelim zinde olalım
Hazret-i Mevlânâ’ya gelin bende olalım
Semâ safâ, câna şifâ, rûha gıdâdır
لنگ و لوک و خفتهشکل و بیادب ** سوی او میغیژ و او را میطلب
Topal olsan, sakat olsan bile, uyuklar gibi halde, hatta edepsizcesine de olsa ona doğru kımıldan, onu ara.
Ey sâlik, kalbinde Hak muhabbeti ve ona vusul talebi olsun da her ne halde olursan ol, o tarafa sürüne sürüne ve düşe kalka da olsa yürü ve behemehâl onu taleb et!
گه بگفت و گه بخاموشی و گه ** بوی کردن گیر هر سو بوی شه
Gâh lâfla gâh susarak, gâh şuraya buraya boynunu uzatarak, o padişahın kokusunu almaya çalış.
Gâh söz ile ve gâh sükût ile kalbinden onu iste! Ve gâh her tarafta o şâh-ı hakîkî olan Hakk’ın kokusunu koklamaya çalış!
گفت آن یعقوب با اولاد خویش ** جستن یوسف کنید از حد بیش
Yakup, oğullarına “Yusuf’un kokusunu haddinden fazla arayın” dedi.
Ey oğullarım! Gidin de Yusuf’u ve kardeşini (bütün duygularınızla) iyice araştırın, Allah’ın rahmetinden ümit kesmeyin. Çünkü kâfirler topluluğundan başkası Allah’ın rahmetinden ümit kesmez. [Yûsuf:87] ayet-i kerimesinde beyan buyrulduğu üzere, evladlarına Yusuf’u ve kardeşini taleb etmek ve aramakla emr etti. Ayet-i kerimenin ma’na-yı işârîsi Yusuf-i hakîkîyi ve cemâl-i mutlak-ı Hakk’ı taleb etmektir.
هر حس خود را درین جستن بجد ** هر طرف رانید شکل مستعد
Siz de her duygunuzu istidatlı bir hâle getirin de her yanda adamakıllı onu araştırın.
Havass-i zâhire (beş duyu) ve bâtınanızı (akıl, kalp, ruh, vicdan, latîfe) revh (rahatlık, huzur) ve rahmet-i ilahiyyeyi kemal-i ciddiyyetle aramak hususunda, müstaid bir şekilde her tarafa bir projektor gibi sürünüz. Mesela gözümüz tecelliyat-i Hakk’ı görsün, kulağımız enbiyâ ve evliyâ kelâmını dinlesin; hiss-i zâika (dil) ve şâmme (burun) ve lâmisenizi (dokunma duyusu) Hakk’ın nehy ettiği şeylerden saklayınız; kuvve-i müfekkire ve hayâliyyenizi Hak’la meşgûl ediniz.
گفت از روح خدا لا تیاسوا ** همچو گم کرده پسر رو سو بسو
Allah, “Allah lütfundan meyus olmayın, ümit kesmeyin” dedi. Çocuğunu kaybetmiş Yakup gibi sen de bucak bucak yürü.
Yani Ya’kûb (a.s.) evlatlarına “lâ teyesû min ravhi(A)llâh” [Yûsuf:87] yani “Allah’ın cana can katan rahmetinden ümit kesmeyiniz” dedi. Ve Hak Teala hazretleri bunu kelam-i şerîfinde bize ihbar buyurdu. Binâenaleyh ey salik, sen dahi bu nasihatden ibret alarak, Allah’m rahmetini aramak için, oğlunu gaîb etmiş olan kimse gibi köşe bucak gez ve durma yürü!
از ره حس دهان پرسان شوید ** گوش را بر چار راه آن نهید
Onu ağzınızla sorup soruşturun. Dört yana kulak verip onu araştırın!
“Ağız hissinin yolu”ndan murad kelamdır. “Dört yol”dan murad, şark, garb ve cenûb ve şimaldir. Ya’ni “Hakk’ın rahmetini ve insan-i kâmilin vücûdunu lisanen ehlinden sorucu olunuz ve bu haberi duymak için de kulağınızı bütün yönlere çeviriniz belki bu yollardan size bir haber-i sâdık gelir! zîrâ insan-ı kâmilin vücûdu rahmet-i ilahiyyedir. Nitekim bu Mesnevî’de Cenâb-ı Pîr efendimiz şöyle buyururlar:
زان بیاورد اولیا را بر زمین ** تا کندشان رحمة للعالمین
Allah, velîleri âlemlere rahmet olmak üzere yeryüzüne getirmiştir.
هر کجا لطفی ببینی از کسی ** سوی اصل لطف ره یابی عسی
Nereden bir güzel koku alırsan koklayın. Ne taraftan o âşinanın kokusunu alırsanız o tarafa yürüyün!
Her nereden latîf bir koku gelirse koku götürün, o sır tarafına ki, o tarafın âşinâsısınız. “Latîf koku”dan murâd, sıfat-ı kemâliyyedir. Yani her kimi sıfat-ı kemâliyye ile mevsûf görürseniz biliniz ki, sıfat-ı kemâliyye ile mevsûf olan Zat-ı Hak bu mazhardadır ve o da insan-i kamildir; binaenaleyh ondan koku aldığınız vakit, o sırr-ı zuhûr tarafuna kasd edin zira sizin hakîkatiniz o sır tarafının âşinâsıdır.
هر کجا لطفی ببینی از کسی ** سوی اصل لطف ره یابی عسی
Nerede bir kişiden lütuf görürsen o adama mukayyet ol… Belki o lütfun aslına, kaynağına yol bulursun, olur ya!
Her nerede bir kimseden, bu sıfat-i kemaliyyeden bir letâfet görursen; ola ki o letâfetin ve sıfat-i kemaliyyenin aslı olan Zat-i Hak tarafına çok yol bulasın.
این همه خوشها ز دریاییست ژرف ** جزو را بگذار و بر کل دار طرف
Bütün bu hoşluklar, derin, ulu bir denizdendir. Sen cüzü bırak da külle dön.
Bu vücûd-i izâfî âleminde gördüğün bütün hoş, güzel ve latîf şeyler, ucu bucağı bulunmayan cemâl-i mutlak-ı Hak deryâsındandır binâenaleyh O’nun cuz’i olan bu güzellikleri bırak da o cemâl-i mutlaka ve bu cüz’lerin küllüne göz dik!
Gören nûr-ı cemâl-i Mutlak’ı mir’ât-ı eşyâda Ma‘iyyet sırrını idrâk eder sûretde ma’nâda
جنگهای خلق بهر خوبیست ** برگ بی برگی نشان طوبیست
Halkın savaşları hep güzellik içindir, hep iyilik içindir. Fakat yoksulluk azığı yok mu, asıl saadet nişanesi odur.
Halkın bütün kavgaları ve mücâdeleleri bu mecâzî güzelliği elde etmek içindir; ve nerede müzeyyen ve muhteşem birini görürler ise, onun başına üşüşürler. Halbuki bu zînet-i zâhiresizlik zâdı (surette süssüz olma rızkı) ve sermaye-i fakir (yokluk hazinesi) saadet nişânıdır ve insan-i kâmilin alâmetidir.
خشمهای خلق بهر آشتیست ** دام راحت دایما بیراحتیست
Halkın kızışları sulh içindir ama rahata ulaşma tuzağı, daima rahatsızlıktır, zahmetle rahata ulaşılır.
Halkın hışımları ve cenkleri, sulh ve rahatı elde etmek içindir. Halbuki rahatın
tuzağı daima rahatsızlıktır yani rahatsız olmadan, rahat elde edilemez.
Râhat ile istedim vaslını kahretti bana, Derde düşüp ağlayınca güldü cânânım benim
Hiç şüphe yok ki, halkın hışımları ve cenkleri kendilerinin rahatsızlığıdır fakat bunu esbâb-i istirahatdan olan sulh için ihtiyar ederler. Binaenaleyh iki
zıddın birisi, diğeri için ihtiyâr olunur.
هر زدن بهر نوازش را بود ** هر گله از شکر آگه میکند
Her sille, okşamak içindir… Her şikâyet, insana şükretmeyi andırır.
Darb-ı şerîf, tehzîb-i ahlak içindir; babanın evlâdını dövmesi, terbiye içindir ve üstâdın şâkirdini dövmesi de ta’lîm-i san’at içindir. Tehzîb-i ahlak ve terbiye ve ta’lim-i san’at ma’nada okşamaktır. Kahr-i ilâhî de bunun gibidir. Ve keza her şikâyet kendisinin zıddi olan şükrün varlığından haber verir.
بوی بر از جزو تا کل ای کریم ** بوی بر از ضد تا ضد ای حکیم
Ey kerem sahibi, cüzden kül kokusunu al… Ey hakîm, zıttan zıddı istidlâl et!
Cüz’den küll’e, parçadan bütüne kadar koku götür; ey hakim, zıttan zıta kadar koku götür. Ey kerîm, küll olan vücûd-i hakîkinin izâfâtından bulunan bu âlem-i cüz’ideki cenk ve sulhu ve rahatı ve rahatsızlığı ve dövmeyi ve okşamayı ve şikâyeti ve şükrü ve emsâli ahvâl-i mütekâbileyi (karşılıklı halleri) gör ve bunların kokusunu ve-ila(A)llâhi turce’u-l-umûr [Bakara:210] “Bütün işler döner Allah’a varır” ayet-i kerimesinin hükmüne uyarak, küll olan vücûd-i hakîkîye kadar götür ve anla ki, bunlar o tek vücûdun sıfat ve esma-i mütekâbilesi işlerindendir. Ve ey hakîm olan kimse, zıddan zıdda kadar koku götür de eşânın zıddıyla inkişâf ettiğini (ortaya çıkıp geliştiğini) oku artık!
جنگلها می آشتی آرد درست ** مارگیر از بهر یاری مار جست
Doğrusu savaşlar, barışa sebep olur. Yılancı da kim için yılan aradı.
Yâni cenklerin ve kavgaların netîcesinde iki taraf kuvvetten düştüğü cihetle, sağ ve sâlim sulh peydâ olur. Ve kezâ yılan tutucu, o korkunç bir hizmet olan yılan aramayı ve yakalamayı ancak tuttuğu yılan kendisine yâr olmak ve o sâyede para kazanıp menfaat bulmak için ihtiyâr eder.
بهر یاری مار جوید آدمی ** غم خورد بهر حریف بیغمی
İnsan, geçim için, rahatlık için yılan arar, gamdan kurtulmak için gam yiyip durur.
Âdemoglu, maişetinin te’mini hususuna yarlık ve muâvenet için yılan tutmak peşinde koşar. Gamsız olan yılanın dostluğu için gam yer. “Gamsız harif”den murad yılandır zira hayvan yer ve içer ve âdemoğlu gibi uzun düşünceleri, dertg ve kaygısı olmadığı için, gıdasının faydasıı görüp semirir ve âdem ise yer ve içer ve uzun düşünceerden, arkası gelmez dertlerinden gem ve kederinden gün geçtikçe erir. Zâten meşhur sözdür: duvarı nem, insanı gam yıkar.
Âdemogğlu yılan tutup oynatacak ve para kazanıp maîşetini te’mîn ettikten sonra gamsız ve müsterîh olacaktır. İşte bu gamsızlık ümidiyle gam yiyicilik yapar.
او همیجستی یکی ماری شگرف ** گرد کوهستان و در ایام برف
O da o karda, kışta dağları dönüp dolaşmakta, iri bir yılan arayıp durmaktaydı.
اژدهایی مرده دید آنجا عظیم ** که دلش از شکل او شد پر ز بیم
Derken bir dağda iri bir ölmüş yılan gördü. Şekli bile gönlünü dehşetle dolduruyordu.
مارگیر اندر زمستان شدید ** مار میجست اژدهایی مرده دید
Yılancı, o şiddetli kış mevsiminde yılan ararken o koskoca ölü ejderhayı gördü.
مارگیر از بهر حیرانی خلق ** مار گیرد اینت نادانی خلق
Yılancı, halkı hayretlere düşürmek için yılan tutar. İşte sana halkın bilgisizliği!
آدمی کوهیست چون مفتون شود ** کوه اندر مار حیران چون شود
İnsan, bir dağa benzer, dağ nasıl meftûn olur, nasıl olur da bir dağ bir yılana hayran olur?
İnsanın taayyünü birçok zâhiri ve bâtinî kuvvânın hey’et-i mecmûasıdır ve esmâ-i ilâhîyye cem’iyyetine mazhariyyet isti’dâdındadır. Bu taayyün üzerinde türlü türlü cemâdât ve nebâtât ve hayvanât olan bir dağa benzer. Bu kuvâ arasındaki kuvve-i nefsânîyyesi yılan mesâbesindedir. Garibdir ki kendisinde bulunan birçok kuvâ-yı latîfeyi bırakip bu yılan mesâbesindeki nefsinin meftûnu ve meclûbu olur. (çekimine kapılır) Böyle bir koca dağ, nasıl olup da yılana hayrân olur?
خویشتن نشناخت مسکین آدمی ** از فزونی آمد و شد در کمی
Yoksul âdemoğlu kendisini tanımadı, bilmedi, fazilet makamından gelip bu noksan âlemine düşüverdi.
İnsan, kendisinin birçok zâhiri ve bâtinî kuvvânın hey’et-i mecmûasıdır ve esmâ-i ilâhîyye cem’iyyetine mazhariyyet isti’dâdında olduğunu bilemedi ve kendi hakîkatini tanıyamadı. O bîçâre insan böyle ziyâdelik cihetinden geldiği halde, kuvve-i nefsânîyyesine meftûn olmakla noksanlığa gitti, kendi ve kendisinin mâdûnu olan hayvanlığa meyl etti.
خویشتن را آدمی ارزان فروخت ** بود اطلس خویش بر دلقی بدوخت
İnsan kendisini ucuz sattı. Atlastı, kendini bir hırkaya yamadı gitti!
Âdem bu kadar kuvâ-yı zâhîre ve bâtineyi câmi’ iken, kendisini bu kuvâ arasında en suflî olan ve yılan mesâbesinde bulunan kuvve-i nefsânîyyesine sattı. Meselâ bir atlas idi, kendisini pejmürde bir palasa dikip yama yaptı; hiç olacak iş mi!
ای نسخهٔ نامهٔ الهی که توئی
وی آینهٔ جمال شاهی که توئی
بیرون ز تو نیست هرچه در عالم هست
در خود بطلب هر آنچه خواهی که توئی
Ey insan, sen nâme-i ilâhînin nüshâsısın; cemâl şâhının âyinesi sensin. Âlemde her ne varsa, senden hâriç değildir. Dilediğin her şeyi kendinde ara zîrâ
hepsi sensin!
دواؤك فيك وما تشعرداؤك منك وما تبصر
تحسب أنك جرم صغيروفيك انطوى العالم الأكبر Zannedersin suretin cirmi sagîr Sende cem olmuştur âlemi kebîr
Kendi kadrini (âlem-i kebîr) bilmemek, cehâlet olarak (cism-i sagîr) kişiye yeter.[Hz. Ali kerremallâhu vechehu]
Büyük insan odur ki bilir küçüklüğünü, küçük insan odur ki bilmez büyüklüğünü…
صد هزاران مار و که حیران اوست ** او چرا حیران شدست و ماردوست
Yüz binlerce yılan ve dağ, ona hayranken o, niçin hayretlere düştü, yılan sevdasına kapıldı?
Her biri nefs-i hayvânî sâhibi olan yüz binlerce dağın yılanları, cem’iyyet-i esmâiyyeye mazhariyyet isti’dadını hâiz olan insanın hayrânıdır ve hepsi kendilerini insanın mâdûnunda görüp kaçarlar. Hal böyle iken o insan niçin kendi nefs-i hayvânîsine hayrân ve esîr olmuş ve kendisine o yılanı dost ittihâz etmiştir?
مارگیر آن اژدها را بر گرفت ** سوی بغداد آمد از بهر شگفت
Yılancı, o ejderhayı tutup, halkı hayrete düşürmek için Bağdat’a geldi.
اژدهایی چون ستون خانهای ** میکشیدش از پی دانگانهای
Birkaç para elde etmek için o çadır direği gibi ejderhayı çekip sürükledi.
کاژدهای مردهای آوردهام ** در شکارش من جگرها خوردهام
“Ölü bir ejderha getirdim. Avlamak için ne zahmetler çektim” diyordu.
Yâni o yulan tutucu adam, halkı başına toplayıp, işte ben böyle dehşetli ve azîm bir ejderhâyı nice zahmet ve meşakkatle avladım ve ölüdürp getirdim diye, hüner göstermek ve halkı taaccübe ve hayrete düşürmek için yılanı Bağdat’a getirdi.
او همی مرده گمان بردش ولیک ** زنده بود و او ندیدش نیک نیک
O, ejderhayı ölü sanıyordu. Fakat iyi dikkat etmemişti. Ejderha diriydi.
او ز سرماها و برف افسرده بود ** زنده بود و شکل مرده مینمود
Kıştan, kardan, soğuktan donmuştu. Diriydi ama ölü gibi görünüyordu.
عالم افسردست و نام او جماد ** جامد افسرده بود ای اوستاد
Âlem de donmuştur da adı cemâd olmuştur. Üstadım, câmid, donmuş (demek) olur.
Arapça cumûd “donmak”tan câmid, donmuş, cansız demektir.
باش تا خورشید حشر آید عیان ** تا ببینی جنبش جسم جهان
Mahşer güneşi doğuncaya dek sabret de âlem cisminin hareketini gör.
Ma’lum olsun ki vücûd ve varlık birdir, o da vücûd-i hakîki-i Hak’dır. Bizim âlemimiz ve fezâ-yı bî-nihâyedeki avâlim-i kesîfe o vücûd-i hakîkînin izâfâtından ve onun bi’l-kesâfe merâtibe tenezzülünden, cisim sûreti giyinmesinden ibârettir ve vücûd-i hakîkînin sıfat-ı sübûtîyyesi vardır ki, onlar da Hayat, İlim ve Sem’, Basar, İrade, Kudret ve Kelam ve Tekvin’dir. İmdi vücûd-i hakîkînin mertebe-i şehâdete tenezzülünde cemâd, nebât, hayvân ve insân olarak dört sınıf hâsıl olmuştur. Sıfat-ı Hayat, cemad sınıfında bâtın ve mestûr ve nebâtâtda nümûv (neşv ü nema bulma, büyüme) sûretiyle mahsûs, hayvânâtda zâhir ve insanda azhardır, besbellidir. Sıfat-ı sâirenin nisbetleri de boyledir. Bu âlem kesîf ve müncemid (donmuş, katılaşmış) olduğundan onlarda bu sıfatların eserleri yoktur zannolunur fakat zuhûr butûna (dış, içe, grünen, gizliye) ve mülk, melekûta münkalib olduğu vakit, müncemid ve donuk olan cism-i cihânın hayatı ve hareketi zâhir ve âşikâr olur ve dünyâda vücûdu inkâr olunan ahvâl, âlem-i melekûtta müşâhede olunur.
Nitekim âsilerin a’za ve cevârihi, isyanlarına şehâdet edip söyleyeceklerdir.
Ve bu ma’nâ sûre-i Fussilet’te beyan buyrulur:
Nihâyet oraya geldikleri zaman onlar ne yapıyor idiyseler, kulakları, gözleri, derileri kendilerinin aleyhinde şâhitlik edecektir. Derilerine (şöyle) dediler (derler): «Bizim aleyhimize neye şâhitlik ettiniz»? Onlar da «Bizi, dediler (derler), her şey’i söyleten Allah söyletdi. Sizi ilk defa O yaratmıştır. Yine ancak Ona döndürü(lüp götürü)lüyorsunuz. [Fussilet:20-21]
چون عصای موسی اینجا مار شد ** عقل را از ساکنان اخبار شد
Musa’nın elinde asâ, yılan oldu ya… Bütün âlemi de buna kıyas et.
Vaktaki cemad sınıfından olan Musa’nın (a.s.) asâsı, bu âlem-i kesâfet olan
dünyâda yılan oldu ve bâtındâki hayat zuhûra geldi, bu hal, sâkinlerin
yâni câmidlerin bâtındaki hallerinden akl-i beşere haber vermek oldu.
پارهی خاک ترا چون مرد ساخت ** خاکها را جملگی شاید شناخت
Senin bir avuç topraktan ibaret olan varlığını nasıl bir cisim haline getirir? Bütün toprakları da bilgi ve anlayış sahibi bilmek gerek.
Ey insan, senin bu cismin bir toprak parçası değil midir? Ve sen cevher-i arzdan mütevellid değil misin? Sen bir câmid toprak parçası iken, Hak Teala hazretleri seni nasıl idrak ve ma’rifet sahibi bir adam yaptı? Bundan anla ki bütün topraklara da senin gibi ma’rifet ve idrak îcâb eder.
Ma’lum olsun ki, cemadat ve nebatat ve hayvanat, kendilerini halk eden Rablerini, ma’rifet-i tabiiyye-i fıtrîyye ile ârifdir ve bunun böyle olduğu fikren ve tahyilen değil, keşfen ya’ni zevkan ve şuhûden ve açık delîl ile sabittir.
İmdi kâffe-i mevcûdatın zî-hayat olduğu hakkındaki delîl-i naklî, Hak Teâlâ hazretleri’nin:
Göklerde ve yerde kim varsa, ister istemez kendileri de gölgeleri de sabah, akşam Allah’a secde eder. (Ona boyun eğmeye mecburdurlar.) [Ra’d:15]
Göklerde olan ve yerde bulunanlar, Melik (mülkünde istediği gibi tasarruf eden), Kuddûs (bütün noksanlıklardan münezzeh olan), Azîz (kudreti dâimâ üstün gelen), Hakîm(her işi hikmetli olan) Allah’ı tesbîh eder. [Cum’a:1]
Yedi gök ile yer ve bunlarda bulunan herkes O’nu tesbîh eder. Ve O’na, hamd ile tesbîh etmeyen hiçbir şey yoktur. Fakat (siz) onların tesbihlerini anlamazsınız. Şübhesiz ki O, Halîm (azabda hiç acele etmeyen)dir, Gafûr (çok bağışlayan)dır. [İsrâ:44]
ayet-i kerimeleridir zira semâvât ve arzdaki mevcudatın cümlesi secde ve tesbih edebilmek için zî-hayat olmaları lazımdır ve ehl-i keşf indinde de mevcudâtın kâffesi zî-hayattır. Onlar bunu müşâhede ederler. Ve delîl-i aklî dahi budur ki, vücûd birdir; o da Hakk’ın vücûdudur; eşyânın vücûdu ise vücud-ı Hakk’a muzaf olan (bağlı) bir vücûd-i i’tibârîdir (sanal.) Vücud, Hakk-ı vâhidin vücûdu olunca, Hakk’ın Hayat’ı ve ilm’i, cemî-i zerrât-ı kevnîyyeye sâri olmuş, (varlığın bütün zerrelerine nüfûz etmiş olur. Şu kadar ki mahallin ve mazharların taayyünü müsâid olmadıkça, hayat ve idrak mazharın bâtınında kalır.
مرده زین سو اند و زان سو زندهاند ** خامش اینجا و آن طرف گویندهاند
Bunların hepsi de bu âleme göre ölü, fakat hakikat âleminde diridir. Burada susup duruyorlar ama orada söylemekteler.
Câmidler bu âlem-i mülk ve şehâdet tarafından bakılırsa ölü halindedirler
ve âlem-i melekût tarafından bakılırsa diridirler ve keza âlem-i şehâdette sâkit ve söz söylemez bir haldedirler ve fakat âlem-i melekût tarafında hepsi söz söyleyici bir haldedirler.
چون از آن سوشان فرستد سوی ما ** آن عصا گردد سوی ما اژدها
Onları hakikat âleminden bize yolladılar mı işte asâ, bize ejderha kesilir.
Hak Teâlâ hazretleri câmid olan şeyleri melekûtiyetleri cihetinden bizim tarafımıza yâni âlem-i şehâdete gönderdiği vakit, câmid olan asâ-yı Musa (a.s.) bizim tarafımızda ve âlem-i şehâdette ejderhâ olarak zâhir olur ve onun bâtınındaki hayat meydana çıkar.
کوهها هم لحن داودی کند ** جوهر آهن بکف مومی بود
Dağlar, sese gelir, Davut’la beraber ırlar, ilahi okur, demir bile avucunda mum gibi yumuşar.
Bu beyt-i şerîfte sure-i Sebe’de olan şu ayet-i kerimeye işâret buyrulur:
Andolsun ki biz Dâvuuda bizden bir imtiyaz verdik. «Ey dağlar, onunla birlikde tesbîh edin» (dedik), kuşlara da (bunu emretdik). Ona demiri de (mum gibi) yumuşatdık. [Sebe:10]
Yâni dağlar câmid (cansız, donuk) ve kuşlar gayr-i nâtık (konuşamaz) oldukları halde Davud (a.s.)in terennümât ile vaki’ olan tesbihât ve münâcâtını tekrar ederlerdi ve demirin sertliği gidip onun elinde mum gibi yumuşacık olurdu.
باد حمال سلیمانی شود ** بحر با موسی سخندانی شود
Rüzgâr, Süleyman’a mensûb hamal olur, onu yüklenir, taşır; deniz Musâ ile söz bilici olur.
Süleymân’a da rüzgârı (boyun eğdirdik)! (Öyle ki) sabah gidişi bir ay(lık mesâfe), akşam dönüşü de bir ay(lık mesâfe)dir. [Sebe:12]
Bunun üzerine, Musa’ya: “Asânla denize vur!” diye vahyettik. [Musa söyleneni yapınca] deniz ortadan yarıldı; öyle ki, açılan yolun her iki yanında sular koca dağlar gibi yükseldi. [Şu’arâ:63]
Yâni rüzgâr ve deniz cemâddan oldukları halde, her birisi kendilerine tebliğ olunan emirleri idrak edip itâat eylediler.
ماه با احمد اشارتبین شود ** نار ابراهیم را نسرین شود
Ay, Ahmet’in işaretini emrini anlar, fermanına uyar; ateş, İbrahim’e ağustos gülü olur.
Ay, Ahmed (sav) Efendimiz’in mübârek parmaklarıyla vâki’ olan işaretini görüp
yarılır. Nitekim ayet-i kerîmede buyrulur:
Kıyamet yaklaştı, kamer (ay ikiye) bölündü. (Kâfirlerin, Hz. Peygamberden bir mucize istemeleri üzerine ayın ikiye bölünme hadisesi olmuştur.) [Kamer:1]
Ve Nemrud’un ateşi İbrahim-i Halîl (a.s.) için nesrin yâni güzel kokulu beyaz gül olur.
خاک قارون را چو ماری در کشد ** استن حنانه آید در رشد
Toprak, Karun’u yılan gibi içine çeker, yutar; Hannâne direği rüşde gelip akla, fikre sahip olur.
Karûn, Musa (a.s.) zamanında ziyâde mal sahibi bir kimse idi; Musa aleyhisselâm’a muhâlefeti yüzünden yere battı. Nitekim âyet-i kerimede buyrulur:
Ve sonunda Kârûn’u da, sarayını da yerin dibine geçirdik. [Kasas:81]
“Hannâne” nevha edici, ağıt tutucu ma’nasina olup, zaman-i saadette Nebiyy-i zîşân Efendimiz’in mescid-i şeriflerinde dayanıp hutbe okuduğu, hurma kütüğünden bir direğin adıdır. Yeni minber yapılınca, Hannâne’nin yanına gitmedi. Ondan ağlama seslerini, bütün cemâat işitti. Bunun üzerine Resûlullah efendimiz minberden inip, Hannâne’ye sarılınca, sesi kesildi; “Eğer sarılmasaydım, benim ayrılığımdan kıyâmete kadar ağlardı” buyurdu.
سنگ بر احمد سلامی میکند ** کوه یحیی را پیامی میکند
Taş, Ahmet’e selâm verir; Dağ Yahya’ya haber yollar.
Yâni hadîs-i şerîfte ihbâr buyrulduğu üzre, taşlar Ahmed (sav) Efendimiz’e selam verir ve dağ, Yahudilerin elinden firarı üzerine Yahya aleyhisselâm’a “Bana kaç!” diye haber verir. Bu beyitlerde cemâdâtın kelâmlarına işâret buyrulur.
ما سمعیعیم و بصیریم و خوشیم ** با شما نامحرمان ما خامشیم
Hepsi de bunlara “ Biz size karşı duyar, görürüz… sizinle hoşuz, neşeliyiz. Fakat nâmahremlere karşı susup durmaktayız” derler.
Yukarıdan beri vâki’ olan îzâhâttan anlaşlacağı üzere cemâdât, biz işitir ve görürüz ve latîfiz fakat ey ehl-i sûret, ey kabuktan öteye yolu olmayanlar, biz sizlere karşı nâ-mahrem ve sâkit bir haldeyiz derler.
چون شما سوی جمادی میروید ** محرم جان جمادان چون شوید
Ama siz bir cemâd(lık tarafın)a gidiyor, ona yöneliyorsunuz. Artık cemâtların canına, sırrına nasıl mahrem olursunuz ki?
Cenâb-ı Pîr buyururlar ki: “Ey ehl-i suret, mademki siz cemâdlık ve cismânîyet tarafına meyl ediyorsunuz ve mülk âleminin tabîi kanunları mukayyed bulunuyorsunuz ve melekût âleminin ahvâli size karşı mestûr, örtülü kalıyor; o halde nasıl cemâdların canının ve bâtınının mahremi olursunuz?”
از جمادی عالم جانها روید ** غلغل اجزای عالم بشنوید
Cematlardan can âlemine gidin de âlemin cüzlerinin ahengini duyun!
فاش تسبیح جمادات آیدت ** وسوسهی تاویلها نربایدت
O vakit cansız (sanılan) şeylerin tesbîhlerini apaçık duyarsın da tevîl vesveselerine kapılmazsın.
Yân Ey sâlik sen âlem-i cemâddan, âlem-i ervâha ve melekûta hâlen ve zevkan müteveccih olursan, cemadâtin tesbîhi sana açık olarak zâhir olur. Yâni zâhir ve bâtın kulakların birleşip, onların tesbîhlerini lisan-ı zâhir ile vâki’ olan tesbîhât gibi işitirsin ve artık ulemâ-yı zâhir gibi
Yedi gök ile yer ve bunlarda bulunan herkes O’nu tesbîh eder. Ve O’na, hamd ile tesbîh etmeyen hiçbir şey yoktur. Fakat (siz) onların tesbihlerini anlamazsınız… [İsrâ:44]
ayet-i kerimesiyle, emsâli ayât-i kur’anîyyeyi te’vîl vesvesesi, başka bir manây yorma hâli sana musallat olamaz. Zira ulema-yi zâhir bu ve emsali ayat-i kur’aniyyenin tefsirinde derler ki: “Cemâdât yaratıcıya ve kudretine ve hikmetine delâlet cihetinden, lisan-ı hâl ile tesbih ederler” ve güyâ bununla nutk ederler ve gayreti dinîye ile keennehu Allah Teala’ya ortak koşmaktan vesâireden tenzîh ederler.
چون ندارد جان تو قندیلها ** بهر بینش کردهای تاویلها
Can âleminde kandiller yok da görmek için tevîllere yapışıyorsun.
“Kandiller”den murad, nur-i keşf ve vicdândır. Ey eşyânın zâhirini görüp bâtınlarından kör olan kimse, mâdemki senin ruhunda nur-i keşf yoktur, zikr olunan ayât-i kur’aniyyeyi, bunların tesbihlerinin görünüşü için, te’viller etmişsin yani bunların tesbîhâtu zâhiren görülemez diye te’vilâta kalkışmışsın veyahut onların görünüşü, görenin tesbîhine sebeb olur diye te’vîl edip dersin:
که غرض تسبیح ظاهر کی بود ** دعوی دیدن خیال غی بود
“Tespihten maksat, nasıl olur da zâhirî tespih olur? Bu tesbîhte bulunan, cansız şeyleri görmek de sapıklıktan başka bir şey değil.”
Ki “Cemadatin tesbihinden garaz, hiç tesbih-i zâhir olur mu? Bunların tesbihlerini işitmek ve görmek da’vası, dalâletden mütevellid bir hayâldir ve evhamdir.”
بلک مر بیننده را دیدار آن ** وقت عبرت میکند تسبیحخوان
Doğrusu şu: onları gören, ibret alır da Allah’ı tesbîh eder.
Beiki her gören kimseyi, o cemadatın görünüşü, ibret almaya sevk edip tesbîh okuyucu eder, subhânallâh dedirtir.
پس چو از تسبیح یادت میدهد ** آن دلالت همچو گفتن میبود
“Sana Allah’ı tesbîh etmeyi hatırlıyor ya… İşte bu tesbîhe delil olmaları, onlarıb tesbîh etmesi demektir” dersin.
Mâdemki cemâdâtın görünüşü senin hatrına Hakk’ı tesbih etmeyi getiriyor ve seni Hakk’in tesbihine yönlendiriyo; işte o delalet “Hayra delalet eden, o hayrın fâili gibidir” fehvâsınca, o cemâdâtın tesbîh söylemesi gibi olur.
این بود تاویل اهل اعتزال ** و آن آنکس کو ندارد نور حال
Îtizal ehlinin tevili budur işte. Hal nuruna sahip olmayan kişinin işi budur.
İşte ehl-i î’tizal’in ve zâhir ulemâsının, Kur’andaki naslar (kesin hükümler) akkındaki te’vili, bu zikr eylediğimiz vech ile olur zira onların te’villerinin esâsı budur ki: “Cemâdâtın hayatı yoktur ve nutk-ı tesbih hayatsız olmaz. Binaenaleyh murad, hakikat-i tesbih degildir belki vahdaniyyete delalet etmeleridir.” Halbuki ayet-i kerîmede
Sonra duman hâlinde bulunan göğü kasdetti de ona ve yere: “İsteyerek veya istemeyerek gelin!” dedi. (İkisi de:) “İtâat edenler olarak (isteye isteye) geldik!” dediler.[Fussilet:11]
Yâni “Hak Teala semavât ve arza tav’an (isteyerek) yahud kerhen (zorla) vücûd-pezîr olunuz, varlık gösteriniz” buyurdu; onlar da biz itaat edici olduğumuz halde geliriz dediler” buyrulduğuna nazaran cemad nev’inden olan semavat ve arzın hitab-ı izzet’i işittiklerini ve cevab verdiklerini te’vîle mahal yoktur. İmdi kendisinde nur-i hal ve müşâhede-i bâtın olmayan kimsenin vay hâline!
چون ز حس بیرون نیامد آدمی ** باشد از تصویر غیبی اعجمی
İnsan, duygudan çıkmadı mı gayb âlemine tamamıyla yabancıdır.
İnsan, zevâhir-i eşyâdan (eşyanın dış yüzünden) ma’lumat alan havass-i hamse-i zâhiresinin (beş duyu) hüküm ve te’sirinden kurtulmadıkça âlem-i gaybın hallerini tasvîrden acemî, yâni gâfil ve câhil olur.
این سخن پایان ندارد مارگیر ** میکشید آن مار را با صد زحیر
Bu sözün sonu gelmez… Yılancı, o yılanı yüzlerce zahmetle çeke çeke
تا به بغداد آمد آن هنگامهجو ** تا نهد هنگامهای بر چارسو
Bağdat’a kadar geldi o maceracı adam, çarşıda bir hengâmedir koparmak için
بر لب شط مرد هنگامه نهاد ** غلغله در شهر بغداد اوفتاد
Yılanı Şat kıyısına koydu. Bağdat şehrinde bir gürültüdür koptu
Ortalığı velveleye veren o yılan tutan adam, o tuttuğu ejderhâyı Dicle nehri kenarına koydu. Halk böyle bir yılanın vücûdundan haberdâr olunca Bağdat içine bir gulgule düştü, şehir sallandı; dediler ki:
مارگیری اژدها آورده است ** بوالعجب نادر شکاری کرده است
“Bir yılancı ejderha getirmiş, acayip görülmemiş mefret (çok büyük, cüsseli) bir şey. Nasıl da avlamış?” diye…
“Birisi Dicle kenarına ejderha gibi büyük bir yılan getirmiş, acaib bir şey imiş, gidip görelim bu azîm yılanı nasıl tutabilmiştir?”
جمع آمد صد هزاران خامریش ** صید او گشته چو او از ابلهیش
Yüz binlerce ahmak adam toplandı, ahmaklıklarından onlar da yılancı gibi yılana avlandılar.
منتظر ایشان و هم او منتظر ** تا که جمع آیند خلق منتشر
Onlar, yılanı görmek için bekleşiyorlardı. O da etraftaki halk tamamıyla toplansın diye bekliyordu.
Oraya toplanan halk, üzerinde örtü bulunan şu ejderha nasıl şeydir görelim diye örtünün açılmasına muntazır ve yılan tutucu adam dahi halkın daha ziyâde toplanmasına muntazır idi.
مردم هنگامه افزونتر شود ** کدیه و توزیع نیکوتر رود
Halk, iyice toplansın da elime geçecek para çok olsun, parsayı toplayayım diyordu.
جمع آمد صد هزاران ژاژخا ** حلقه کرده پشت پا بر پشت پا
Yüz binlerce herzevekil toplandı, halka oldular. Bir ayak, bin ayak üstüne geldi!
Birçok geveze ortada bulunan ejderhanın etrafında halka teşkil etmek suretiyle toplanmış ve bu halka bir halkanın arkasında diğer halkalar daha teşkil edilmek suretiyle vâki’ olmuş idi.
مرد را از زن خبر نه ز ازدحام ** رفته درهم چون قیامت خاص و عام
Kalabalıktan erkeğin kadından haberi yoktu. Halkla, ileri gelenler birbirlerine girmiş âdeta kıyametten bir alâmet olmuştu.
Kalabalık öyle bir derecede idi ki, erkeklerin kadınlara olan temâyülü hasebiyle onlara bakmaları lâzım gelirken, bu kalabalık yüzünden, erkeklerin kadının vücudundan haberi bile yoktu. Velhâsıl halkın izdihâmı kıyâmetden bir numûne idi.
چون همی حراقه جنبانید او ** میکشیدند اهل هنگامه گلو
Yılancı, yılanın üstündeki kilimi kımıldattıkça halk, parmaklarının ucuna basıp boyunlarını uzatıyordu.
Yâni yılanı tutan adam, ateş saçan bir gemi mesâbesinde olan o ejderhâyı kımıldattığı vakit, efrad-ı halk, aman ben de göreyim diye, halkanın arkasında kalanlar arlık yerlerden boyunlarını uzattılar.
و اژدها کز زمهریر افسرده بود ** زیر صد گونه پلاس و پرده بود
Ejderhâ, zemherîden donmuştu. Yüzlerce kilimin, kebenin altındaydı, eski püskü örtüler ile örtülmüştü.
بسته بودش با رسنهای غلیظ ** احتیاطی کرده بودش آن حفیظ
Yılancı, ihtiyâtı elden bırakmamış, onu kalın iplerle bağlamıştı.
در درنگ انتظار و اتفاق ** تافت بر آن مار خورشید عراق
Fakat halkın toplanmasını beklerken epeyce bir zaman geçmiş, Irak güneşi, yılanın üstüne vurmuştu.
Temaşa perdesinin açılmasına halkın müttefikan intizar için vâki’ olan bekleyip durması esnasında Irak ikliminin kızdırıcı güneşi, o soğuktan donmuş olan yılanın üzerine doğdu.
آفتاب گرمسیرش گرم کرد ** رفت از اعضای او اخلاط سرد
Güneş onu epeyce ısıtınca azasından soğuk ahlât sıyrılıp gitmişti.
“Ahlât” hayvanâtın vücûdunda vâki’, “dem,” “balgam,” “sevdâ” ve “safrâ” adı verilen dört akıcı unsurdan her biridir. Yâni güneşin harâretiyle, yılanın vücûdu meşbû oldu; a’zasında donmuş olan bu mezkur karışımların her biri tekrar cereyan ve deverâna başladı.
مرده بود و زنده گشت او از شگفت ** اژدها بر خویش جنبیدن گرفت
O müddet zarfında ölü bir halde bulunan ejderha dirildi, kımıldamaya başladı.
خلق را از جنبش آن مرده مار ** گشتشان آن یک تحیر صد هزار
Ölü yılanın kımıldadığını görünce halkın hayreti birken yüz bin oldu.
با تحیر نعرهها انگیختند ** جملگان از جنبشش بگریختند
Şaşkınlıklarından naralar atarak hep birden kaçışmaya koyuldular.
میسکست او بند و زان بانگ بلند ** هر طرف میرفت چاقاچاق بند
Ejderha, halkın gürültüsünden çatır, çatır bağlarını koparmaya başladı. İplerin her biri bir yana düştü. Kalın urgan bağlarının çatırtısı her tarafa giderdi ve her taraftan işitilir idi.
بندها بسکست و بیرون شد ز زیر ** اژدهایی زشت غران همچو شیر
İplerini koparıp kilimin altından sıyrıldı. Bir de ne görsünler, aslan gibi kükreyen çirkin, mefret bir ejderha!
در هزیمت بس خلایق کشته شد ** از فتاده و کشتگان صد پشته شد
Kaçarken halk birbirini çiğnedi, birçok kişiler ayakaltında kalıp öldüler, ölülerden yüzlerce yığın oldu.
مارگیر از ترس بر جا خشک گشت ** که چه آوردم من از کهسار و دشت
Yılancı, ben meğerse dağdan, ovadan ne getirmişim diye korkusundan yerinde katılıp kaldı.
Yılan tutucu bu dehşet vaziyeti görünce: “Eyvah! Ben dağlıktan ve sahradan bu halkın başına ne dehşetli bir felaket getirmiş oldum” diye korkusundan olduğu yerde hareketsiz bir halde kaldı, kaskatı kesildi.
گرگ را بیدار کرد آن کور میش ** رفت نادان سوی عزرائیل خویش
O kör koyun, kurdu uyandırdı. Câhil, Azrâil’in yanına kendi ayağıyla gitti.
اژدها یک لقمه کرد آن گیج را ** سهل باشد خونخوری حجاج را
Ejderha o ahmağı bir lokma ediverdi. Haccac’a kan dökmekten kolay ne var.
Ve Haccac, Yusuf es-Sekafî, Mervan ve Abdü’l-Melik zaman-i saltanatlarında zulmüyle meşhur bir emîrin ismidir. Haksız yere yedi bin kişiyi öldürdüğü tarihlerde mezkurdur. Yâni ejderha canlanıp etrafa saldırdığı esnada, yılan tutucuyu da bir lokma edip yuttu. Zira kan içici Haccac mesabesinde ve onun meşreb ve tabîatında olan ejderhaya adam öldürmek kolay olur.
Bu beyt-i şerifte bâtın-i Haccac’ın ejderhâ suretine memsûh olduğuna işâret buyrulur.
خویش را بر استنی پیچید و بست ** استخوان خورده را در هم شکست
Sonra da bir direğe sarılıp kendisini sıktı, karnında (eritmek için) herifin kemiklerini çatır, çatır kırdı.
نفست اژدرهاست او کی مرده است ** از غم و بی آلتی افسرده است
Senin nefsin de bir ejderhadır. O, nereden öldü ki? Dertten, eline fırsat düşmediğinden dondu, yoksa!
Nefs-i beşer, hadd-i zâtında ejderha tabiatında ve meşrebindedir; o asla ölmez eğer halim selim görünürse âletsizlik ve fırsatsızlık gamından dolayı donmuş ve mecalsiz kalmıştır.
Ejderhâdır nefs kim demiş öldüğünü Ortam müsâit değil ondan bu ölgünlüğü
گر بیابد آلت فرعون او ** که بامر او همیرفت آب جو
Firavunun eline geçenler, onun da eline geçse neler yapmaz! Irmak bile, Firavunun emriyle akardı.
Firavun’un âletinden murad, saltanat ve kudret-i hükümettir. “Nehir”den murad, Nil nehridir ki, Firavun’un daire-i saltanatında cereyan ederdi. Nitekim Kur’an-i Kerîm’de Firavunun övünmesinden şöyle haber verilir:
Fir’avun ise, kavmi içinde seslenip dedi ki: “Ey kavmim! Mısır mülkü(hükümdarlığı) ve altımdan akıp giden bu nehirler, benim değil mi? Hâlâ görmüyor musunuz?” [Zuhruf:51]
آنگه او بنیاد فرعونی کند ** راه صد موسی و صد هارون زند
Onun eline de böyle bir kudret düşse hemen firavunluğa başlar, yüzlerce Musa’nın da yolunu vurur, yüzlerce Harun’un da!
Nefs, Firavunun kudret ve saltanatını elde ettikten sonra, artık Firavunluk temelini kurar ve kendisine nasihat eden Musa ve Harun (aleyhime’s-selam) meşreplerinde olan ulemâ-i billâhı muhâlif ve düşmân addedip onlara karşı suikasta kalkışır. Hasılı hiç bir nefis sınanmadığı imtihanın masumu değildir.
کرمکست آن اژدها از دست فقر ** پشهای گردد ز جاه و مال صقر
O ejderha, yoksulluk elinde küçük bir kurtçuk kesilir. Mevki ve mal yüzünden bir sivrisinek büyür, yırtıcı çaylak olur!
اژدها را دار در برف فراق ** هین مکش او را به خورشید عراق
Ejderhayı ayrılık karı içinde tut, sakın onu Irak güneşinin altına getirme.
Nefis ejderhasını dünyevi hazlardan, bedenin zevklerinden ayrılık karı içinde tut ki, donmuş bir halde kalsın, sakın o nefis ejderhasını esfel-i safilin olan dünyanın rengine aldanıp parlak ve hararetli görünün alayişin içine çekme!
تا فسرده میبود آن اژدهات ** لقمهی اویی چو او یابد نجات
Ejderhan donmuş bir halde iken selâmettesin fakat kurtuldu, kendine geldi mi ona lokma olursun.
Sen, ejderha olan nefsini, esfel-i safilin olan dünyanin, mal ve makam güneşleri altına çekme ki, o senin ejderhan donmuş bir halde kalsın. Zira o nefis, mal ve makam güneşinin hararetiyle harekete gelip donukluktan kurtulduğunda, seni yutup helak eder.
مات کن او را و آمن شو ز مات ** رحم کم کن نیست او ز اهل صلات
Onu mat et de mat olmaktan emin ol. Ona pek acıma, o iyilik edilecek kişi değildir.
کان تف خورشید شهوت بر زند ** آن خفاش مردریگت پر زند
Üstüne şehvet güneşinin harareti vurdu mu o geberesice hemen yarasa gibi kanatlarını çırpmaya, uçmaya başlar.
میکشانش در جهاد و در قتال ** مردوار الله یجزیک الوصال
Ercesine onu savaşa çek, babayiğitçe onunla vuruş… Allah, sana vuslatıyla karşılık versin!
چونک آن مرد اژدها را آورید ** در هوای گرم خوش شد آن مرید
Hulâsa o adam ejderhayı getirip de o korkunç şey, sıcak havada kendine gelince,
لاجرم آن فتنهها کرد ای عزیز ** بیست همچندان که ما گفتیم نیز
O fitneleri meydana çıkardı. Hattâ azizim, söylediklerimizin yüz kat üstününü yaptı!
تو طمع داری که او را بی جفا ** بسته داری در وقار و در وفا
Sen ona zahmet, eziyet vermeden uslu, rahat ve vefakâr bir halde tutmayı mı umuyorsun?
Ey sâlik-i tarik-i Hak, sen umar mısın ki, o azgın ve pek şerli nefsi, mücâhede ve riyazet cefâsı ve ezâsı olmaksızın, insanlık vakarı içinde ve emir ve nehy-i ilahinin vefasi içinde bağlı tutasın ve o dehşetli hayvanı yularsız bırakarak, ondan akıl ve mantık dairesinde hareket bekleyesin bu mümkün olur mu?
هر خسی را این تمنی کی رسد ** موسیی باید که اژدرها کشد
Bu, her aşağılık kişiye nasip mi olur? Ejderhayı öldürmeye bir Musa gerek.
صدهزاران خلق ز اژدرهای او ** در هزیمت کشته شد از رای او
Yüz binlerce halk onun tedbiriyle mağlûp oldu, ejderhasından yılıp kaçtı, ölüp gitti!
Sıfat-i nefsanîyyesine mağlûb olan her bir denîye, mücâhedesiz ve riyâzetsiz nefis ejderhâsını zararsız bir sûrette kullanmak temennîsi mümkün olur mu? Musa (a.s.) meşrebinde bir velîyy-i kâmil lâzımdır ki, o ejderhâyı, emr-i ilâhî kontrolünde istihdam edebilsin.
![besmele-1[1]](https://umutrehberi.files.wordpress.com/2019/10/besmele-11.jpg?w=660)
Es-salâtu ve’s-selâmu aleyke yâ Resulallâh
