Cihanda bâkî bir zevk ve sürûr şerabını ancak şiir sâkisi sunar. Sözün bâkî kalması hususunda söz yoktur. Kalan ancak O’dur; kalanı bâkî değildir.
Yâ Rabbi! Kendi ikametim için rüsvalık çamuru ve nedamet taşı ile meydana getirdiğim ve onu sıvamak, süslemek için kanlar yuttuğum dağınık birkaç beyti, “Ehl-i beyt-i Nebevî” masumları hürmetine, ma’nâları üzerinde gündüzleri akşama kadar düşünmüş ve onları bir araya getirip bir manzume yazabilmek için gece sabahlara kadar uğraşmış insanlar görüp okusunlar. Zira onlar şâirlik mâdeninden müstesnâ bir inci çıkarmak için ne kadar meşakkat çekmek lâzım geldiğini pek iyi bilirler…
Fuzûlî, benim makamım Kerbelâ toprağı olduğu için şiirlerim nereye giderlerse onları hürmetle karşılamak lâzımdır. Benim şiirlerim altın değil, gümüş değil, inci değil, lâ’l değil, topraktır. Fakat Kerbelâ toprağıdır.
Hz. Mehmed b. Süleyman Fuzulî
Gazel
Fâilâtün Fâilâtün Fâilâtün Fâilün
Kad enâre’l-’ışku li’l-’uşşâki minhâce’l-hüdâ
Sâlik-i râh-ı hakîkat ışka eyler iktidâ
Işkdur ol neş’e-yi kâmil kim andandur müdâm
Meyde teşvîr-i harâret, neyde te’sîr-i sadâ
Vâdî-yi vahdet hakîkatde makâm-ı ışkdur
Kim müşaḫḫas olmaz ol vâdîde sultândan gedâ
(Aşk, âşıklara hidâyet yolunu aydınlatınca, hakikat yolunun yolcusu aşka uyar. “Onun gösterdiği yola gider”.)
Fuzûlî, ilk gazelinin birinci mısrasını Arapça yazmıştır. Bu İran ve Türk edebiyatlarında bir an’ane halindedir. Nitekim Fuzûlî’nin çok iyi tanıdığı Nevâyî de böyle yapmıştır.
Aşk, hakikat yolunu aydınlatınca o yolun yolcusu, onun gösterdiği yola gider. Demek ki insan, hakikata ancak aşk ile erişir. Şâir bu beytinde aşkı şu vasıflarla gösteriyor: Yolcunun yolunu aydınlatan. Demek ki yol karanlıktır. Yol hakikat yolu olunca elbette karanlıktır. Çünkü sonsuz müşkilâta maruz kalınır. Bu kâinat muammasıdır. Beşer asırlarca bunun peşinde koşmaktadır.
Karanlık bir gecede yolcunun yolunu aydınlatan, ona ne tarafa gideceğini gösteren tek şey vardır. Yıldızlar. Bu beyitte aşk bir yıldıza benzetiliyor. Aynı zamanda Arapça mısrada iki kelime vardır ki, bunların altında bir hadis-i şerif gizlidir. Hûda ve iktida. Bu iki kelime Hadise telmih olarak kullanılmıştır. Hadis şudur:
“Ashâbî kennücûm bi eyyihim iktedeytum ihdeteytum. Benim ashabım yıldızlar gibidir. Hangisine uyarsanız doğru yolu bulursunuz”.
Bu hadis ile aşkın bir yıldıza benzetildiğini görüyoruz. Nasıl insan, kendi iradesi ile bir yıldız vücuda getiremez ve onu ancak Hakk’ın iradesi var ederse aşk da insanlara Allah’ın bir lûtfudur. İstediğini bu lûtfa mazhar eder, istediğini mahrum bırakır. Onun için aşk yıldıza benzetiliyor. Ruhta o yıldız doğunca hakikat yolcusu onun yolunda gitmek mecburiyetindedir
Işkdur ol neş’e-i kâmil kim andandur müdâm
Meyde teşvîr-i hararet neyde te’sîr-i sadâ
(Aşk, o kâmil, tam neş’edir ki, daima şarapta insanı saçma sapan ve neticede kendini utandıracak sözler söyleten o hararet, o ruh hâleti “humma sayıklaması” ve neydeki sesin ondaki tesiri ancak aşktandır.)
Şarap neş’esiyle coşan, ney sesinden derin bir duygu ile sarsılan insan, lâlettayin bir insan değil, başka bir insandır. Bu başka insanı Fuzulî, neş’e-i kâmil terkibi ile bize anlatıyor. Neş’e hem zevk, sevinç yani neşve mukabilidir. Hem de bitmek, vücuda gelmek yani neş’et ma’nâsınadır.
İnsan, dört unsurdan mürekkeptir. Toprak, su ateş, hava.
O halde tam neş’etten bu dört unsuru anlayacak ve bunları ikinci mısrada arayacağız. İkinci mısrada “mey” vardır. Mey’in bir ismi de âb-ı âteşîn’dir. Yani ateş gibi su, mey kelimesinde su ve ateşi buluyoruz. Na’ilî’nin şu beyti şarabı daha şairane anlatıyor:
Neyleriz sahbâyı biz ol lâ’l-i nâbın mesîiyüz
Ab ü âteşden muhammer bir şarâbın mestiyüz.
Ney ise birkaç ma’nâyadır. Topraktan yaratıldığı ve kendisine İlâhî rûh nefh edildiği için insan ve yine kendisine Hazreti Ali tarafından bâtın sırrı ifşa edildiği için sırları söyleyen bir varlık.
Ney kelimesinde toprak ve kendisine rûh nefh edildiği, üflendiği için hava.
Ancak insanı vücuda getiren su ve ateş “mey” yani aşktır. Toprak ve hava ise kendisindeki İlâhi ruhu idrak eden ve sırlara âşinâ olan “ney”dir. Dikkat edilirse bu tefsir ve izah, neş’e-i kâmil terkibinden çıkmaktadır. “Müdam” kelimesinin ayrıca şarap ma’nâsına geldiği gözden kaçmamalıdır.
Hulâsa, aşk unsurları tamamen ayrı olan başka bir insan vücuda getirir, demektir. Bu insan, aşk ile coşar, cem’iyyetin umumî idrakinin üstüne çıkıp onların anlayamayacağı sözler söyler, neydeki seste yaratılışının sırlarını bulur.
Vâdî-i vahdet hakîkatde makâm-ı ışkdur
Kim müşahhas olmaz ol vâdîde sultandan gedâ
(Vahdet vadisi hakikatta aşk makamıdır. O aşk makamı ki orada sultandan dilenci ayırt edilmez.)
Aşkın gayesi vahdete erişmektir. Onun için bu yol aşk ile elde edilir. Bu aşk makamına erişince insan, kesret, âleminde birbirinden çok uzak olan varlıkları birleştirir. Meselâ mecaz, masiva aleminde en yüksek mevkii işgal eden sultan ile, en aşağı mevkide bulunan dilenci birbirinden ayırt edilmez.
Bil misâl olarak ele alman bu telâkki hakikatta da doğrudur. Bu mutasavvıf, insanları sadece insan ve Hakk’ın bir mazharı olarak ele alır. Ârızî olarak haiz olduğu şeyler tamamen fânidir ve bir görünüştür. Tasavvuf âleminde hakiki değer Hakk’a yakınlık ile ölçülür.
Vâdi geçit yoludur. Bir vâdiden sultan da geçer, dilenci de. Burada vâdi, manevî telâkki ve inanış yolu, makam ise durulan yerdir. Ama burada erişilen yer ma’nâsınadır.
Fuzûlî, vâdi ile makam arasında manevî bir tezat san’atı yapıyor
(Vahdet sırrı insanın içinde olduğu için orada insan yalnızdır. Vahdet sırrının gizli evine girebilen insan, seveni sevilenden, sevileni sevenden ayıramaz.)
Çünkü Vacibü’l-vücud kendi hüsnünü temâşa ederken âşık; güzel de hakikatta kendisi olduğu için maşûktur.
Kendi hüsnün hublar şeklinde peydâ eylemiş
Sonra dönmüş çeşm-i âşıkdan temcışâ eylemiş
Bir Hadis-i Kudsi’de “Ben gizli hazine idim. Tanınmayı sevdim ve diledim. Halkı beni tanımaları için yarattım” buyuruyor.
“Küntü kenzen mahfiyyen fe-ahbabtu en u’rafa fa halaktu-l-halka li- yu ‘raf”
Hadis-i Kudsi’si tasavvufun en kuvvetli temelidir. Bu imâna varış tarikatın çok ileri bir merhalesidir.
Ey ki ehl-i ışka söylersen melâmet terkin et
Söyle kim münıkin midür tağyîr-i takdîr-i Hudâ
(Ey aşk ehline melâmet yolunu terket diyen, söyle Allah’ın takdirini değiştirmek kabil midir?)
Melâmet bir kısım insanlar tarafından kınanmak demektir. Bu insanlar basit insanlardır. Aşkın ateş gibi harareti içinde basit insanlara göre hezeyan, saçma sapan sayılan sözler söyleyenler, yine basit insanlara göre mecnûnâne görülen hareketlerde bulunanlar, elbette hoş görülmez ve kınanır. Lâkin, bu hâle, bu makama erişmek onların iradeleri haricindedir. Bu Allah’ın bir takdiridir. Çünkü onlar Hak tarafından sevilip Hakk’a doğru sürüklenen varlıklardır.
Öyle yaratılmışlardır. Allah’ın takdiri asla değişmez. Hâfız aynı şeyi söyler.
Der kûy-i nik-nâmi mârâ guzer ne-dâdend
Ger tu nemî pesendî tağyir dih kazârâ
“İyi ad ve şöhret sahibi olmak -herkes tarafından kınanmayıp hürmet görmek mahallesine bizi bırakmadılar, bize yol vermediler. Eğer sen bunu beğenmiyorsan, Allah’ın hüküm ve iradesini -kazasını- değiştir.”
Işk kilki çekdi hat harf-i vücûd-ı âşıka
Kim ola sâbit Hak isbâtında nefy-i mâ’adâ
(Aşk kalemi âşıkın varlığı sözü üzerine bir çizgi çekti, yani âşıkm varlığını iptal etti. Tâ ki Allah’ı ispat için ondan başkasını ortadan kaldırmak hususu yerine getirilmiş olsun.)
Kelime-i Şehadet: LA ilâhe illallah iki kısımdır. LA ilâhe, ilâh yoktur kısmını ııefy “ortadan kaldırmak, yok etmek” ikinci kısmı olan illallah kısmına ise ispat derler. İllallah, ancak Allah vardır demektir. Bu suretle hakiki Kelime-i Şehadet, kendi varlığını ortadan kaldırmakla gayesine erişmiş olur. Aşkta gaye, sevgilide kendisini mahvetmektir.
Ey Fuzûlî intihâsuz zevk buldun ışkdan
Böyledür her iş ki Hakk adıyla kılsan ibtidâ
(Ey Fuzulî, aşktan sonsuz bir zevk buldun. Çünkü Hak’ta kendini yok etmek ebedî olan Hakk’a ulaşmaktır. Ebediyyet ise sonsuzluktur. Hak adı ile başladığın her iş böyledir. Yani neticesi elde edilir.)
Burada sonsuzun iki ma’nâsı vardır:
Sonu olmayan ebedî
Sonu, neticesi olmayan, yani yarıda kalan, bitirilemeyen
Burada ikisi de vardır. Yani evvelâ aşkta sonsuz, ebedî bir zevk vardır. İkinci olarak da bir hadise istinat eder:
“Küllü emrin zî hâlin lem-yubde’hî-bismillâhi fe-hüve ebter- Allah adı ile başlamayan her iş neticesiz- kuyruğu kesik- kalır.”
Fuzûlî işe Allah adı ile yani “Bismillahirrahmanirrahim” ile, yani divanındaki ilk gazele Allah aşkını terennüm ile başladığı için bundan aldığı zevki de sonsuzdur.
Hülasayı meâl: Hazreti aşk, âşıklar için doğru yolu muhabbet şahrâhında çizmiştir. Hakikat yolcusu aşkı ancak kendisine rehber edinir. O kâmil neş’e aşktır ki, meyde yaygın olan hararet, neydeki tesir aşktandır. Vahdet sırrının mahremi halvet sarayda âşıkı maşuktan, maşuku âşıktan fark etmez. Aşk kalemi âşıkı vücuduna öyle bir hat çekti ki onunla âşık için Hüdâdan gayrisi yok oldu. Ey Fuzulî sen aşktan sonsuz bir zevk buldun. Cenabı Hakkın adı ile başlayan her şey işte böyle olur.
Hazreti Fuzulî’ye ehli tasavvufun tarih boyunca bu derece önem vermiş olması dâhi bir şair olmasından değil, gönül eri bir ârif, hakiki bir âşık olmasındandır, O’nun hikmet dolu mısralarını inceleyenler mecaz gülleri altında arzetmek istediği aşkın, aşk-ı hakikî olduğunu anlamakta bir güçlük çekmez.
Telezzüz eyleyenlere aşk olsun.
Ey Fuzulî çıksa can, çıkmam tariki aşktan
Rehgüzâr-ı ehl-i aşk üzre kılın medfen bana
Canım çıksa da aşk yolundan çıkmam, mezarımı âşıkların gelip geçtiği yerde yapın…
Germîyânoğullarından, Mevlânâ Sinân dimekle mezkûr ve erbâb-ı nazm ü irfân meyânında Şeyhî mahlası ile meşhûr bir tabîb-i lebîb ve bir hakîm-i edîb, Ahmed Mecdüddin olma, Hacı Bayrâm-ı Veliyullah Hazretlerinden doğma, pîşterîn-i şuarâ-yı Rûm: Yûsuf Sinâneddin Şeyhî شيخي (v. 1431)
Baharın revnakı vasfı, behiştin zîneti şerhi Kamu bir fasl u bâb imiş senin hüsnün kitâbından
Mesleği dolayısıyla “Hekim Sinan”, memleketi dolayısıyla “Germiyanlı Şeyhî” olarak tanınan, şiirlerinde kendisini “Yûsuf-i Şeyhî” olarak tanıtan şairin Şeyhî mahlasını alması Hacı Bayram Veli’ye intisabından sonra olmuştur yani Şeyhî kelimesindeki nispet î’si Hz. Numan Hacı Bayram-ı Veliyulla sultânıma râcidir.
Böylesi gülbağı bir intisaptan alıp ilhamı: Gelin gülle başlayalım atalara uyarak Baharı koklayarak girelim kelimeler ülkesine Bir anda yükselsin bir bülbül sesi…
Damen-i pâkinden nasiplendiğimiz, himmetleriyle huzur bulduğumuz Hz. Numan Hacı Bayramı Veliyullah Sultan (ruhaniyyetlerine selam olsun) evlatlarından olduğunu öğrenince, ehl-i vefâdan sayılmaklığımız niyyetiyle, “Şiir güzeli”nin omzundan eski Acem elbisesini çıkarıp Türkî elbise ve yeni hil‘atler biçip giydirdiğini söylenen, tatlı pınarlar kadar hoş şi’irleri ile bilinen Germiyanoğlu Yakub Bey’in nedîmi ve tabîbi olan Şeyhî’den pek latîf bir naat-ı şâhânesi sizlerle paylaşmak murad olundu. Biraz sabr edip şiirin sonunu getiren aziz okuyucular için dilerem her bir beyti ayrı şefâat eyler.
يا خاتم الرسالة يا أشرف الورى
أنت الذي تفرد باالعز و العُلى Yâ hâtime’r-risâleti yâ eşrefü’l-verâ Ente’llezî teferrede bi’l-‘izzi ve’l-‘ulâ
Ey risâlet mührü(risalet yüzüğünün kaşı, risâletin sonu) son Nebî, ey yaratılmışların en hayırlısı, şereflisi; izzet ve fazîlette biriciksin, yegânesin sen.
Ey fahr-ı halk kimde ola zehre medhine Çün Hakk dedi “le ‘amrüke” levlâke ve’d-Duhâ
Ey yaratma kudretinin sahibinin ve yaratılanların kendisiyle övündüğü, senin medhinde kim yiğitlik edebilir, kimde o cesaret var ki, senin için Allah, “ömrüne yemin olsun”, “sen olmasaydın”, “sabah aydınlığına, yüzünün nuruna yemin olsun” buyurmuştur.
Akl-ı inân-keşîde ere mi rikâbına Der “tarrakû” önünce çün ervâh-ı asfiyâ
İşi gücü çekip çevirmek, yönetmek olan dizgini çeken akıl, hiç yetişebilir mi, senin üzengine(haşa)? Çünkü tertemiz ruhlar bile senin önünde “açılın, açılın” diyerek yürürler. (O tertemiz ruhlar bile senin hizmetinde yayadırlar, akıl sana nerden erişecek!)
Seyr-i semend-i sırrına meydân-ı arş teng Pervâz-ı murg-ı fikretine lâ-mekân fezâ
Arşın meydanı bile senin o (yağız) sır atının çevikliğine az gelir, gayb âlemindeki sır atının seyrine arş meydanı dar gelir. Senin tefekkür kuşun kanat çırpıp uçunca, gökyüzü yetersiz kalır, mekansızlık bile anlamını yitirir!
Lutfun demi eder nefes-i nefsi dil-pezîr Hulkun yeli kılar harem-i rûhu hoş-hevâ
Lütfunun nefesi, nefsin soluğunu (keser de, onu) gönlün emrine âmade kılar. Yaratılışının esintisi, senin tabiatından gelen rüzgâr, ruh haremini hoş esintilerle doldurur.
Rahmân iken mu’allimin ümmî kodun adın Sultân iken dü-kevne kabâçen durur aba
Muallimin Rahman olan Allah ise de sen kendini, (ilim için okuma yazmaya ihtiyaç duymayan mânâsına) ümmî diye bildirdin. İki âlemin de sultânı olduğun halde üstüne bir parça yünden giysi edindin.
Sâyen hakîr toprağa salsayidi şeref Her zerre gün gözüne olur idi tûtiyâ
Eğer gölgen olsaydı ve lutfedip alçaktaki, hakir toprağa bir kez düşüp şeref verseydi, toprağın her zerresi, güneşin gözüne sürme olurdu.
Tahte’l-livâna Âdem “men dûnehû mutî’” Fahr anlara kim eylediler sana iktidâ
Senin (livaü’l-hamd) sancağın altında toplanan Adem ve O’ndan sonra gelip itaat edenler, (peygamberler) ne kadar övülseler az gelir ki, sana iktida eylemişler, sana uymuşlar, sana tabi olmuşlardır.
Şol kimseyi ki çekti kabûlün kılıç gibi Gerçi bürehnedir güheri doludur safâ
Cevheri, özü safa ile dopdolu olsa da kendisi, aç açık ve köle olan kimseyi kılıç gibi çekip aldın! (Hz. Bilâl Efendimizin âzadı misâli) Özü temiz kimse her ne kadar ayak altında zavallı olsa da sen onu özü bozuk olanlardan kılıç gibi kesip ayırdın.
Ol nâkesi ki reddin eli attı oklayın Üryân u ağzı kan yeri toprak yolu hevâ
O insanlıktan nasibi olmayan, aşağılık kimseyi ise, senin reddinin eli oka tuttu, reddederek o kimseyi yaydan atılan ok gibi kendinden uzağa attın. Onu çırılçıplak, ağzı kan içinde, yolu boş ve batıl halde mezara gönderdin!
Gerçiki toprak eyledi müdbirleri debûr Sen bir çerağsın kim ider nusret-i sabâ
Ayrılık (Batı rüzgarı) rüzgarı (sana karşı) uğursuz, bahtsız kimseleri toza-toprağa boğarken; saba yelinin esintisi ise senin kandiline, çerağına güç vermekte, sana yardımcı olmaktadır.
Gavvâs-ı rûh-ı kudsîyle bahr-ı vahdetin Dürr-i kelâm-ı Hakka lisânındır âşinâ
Kutsal ruhun dalgıçlığıyla(Cebrâil aleyhisselam) birlik denizine dalıp, Allah’ın inci misali sözlerini alarak bunu dilinle anlatansın, ortaya çıkaransın. Sen mukaddes ruhunla vahdet deryasına derinliklerina dalarken, lisanınla Hakk’ın kelam denizinden inciler çıkardın.
Kîş-i ve mâ rameyteden atsan kazâ okun Hayl-i müsevvimîn ede dîn düşmenin hebâ
Attığında sen atmadın ama Allah attı okluğundan (sadağından) çekip attığın her kaza oku, işaretli, nişanlı, teçhizatlı meleklerle, dinine düşmanlık eden bir güruhu heba eder.
Allah azze ve celle Uhud Savaşı’nda da müslümanlara yardım etmiş, bu yardım sayesinde düşmana galip gelinmiştir. “Ve mâ rameyte” bu olaya işaret eden ayettir. “(Savaşta) onları siz öldürmediniz, fakat Allah öldürdü onları; attığın zaman da sen atmadın, fakat Allah attı (onu). Ve bunu, müminleri güzel bir imtihanla denemek için (yaptı). Şüphesiz Allah işitendir, bilendir. [Enfâl:17] Bedir Savaşında peygamberin ordusuna melekler eşlik etmişlerdir. Müsevvimîn kelimesiyle Âl-i İmrân suresinde anlatılanlara işaret edilmiştir. “Evet, siz sabır gösterir ve Allah’tan sakınırsanız, onlar (düşmanlarınız) hemen şu anda üzerinize gelseler, Rabbiniz, nişanlı beş bin melekle sizi takviye eder. [Âl-i İmrân:125] Saîd ibnu’l-Museyyeb’den, onun da babasından rivayetinde geçer: Bedr gazvesi günü Ubeyy ibn Halef Hz. Peygamber (sa)’i arıyordu.Bir grup mü’min onu karşıladı ve Rasûlullah (sa)’a ulaşmasını engellemek istediler. Allah’ın Rasûlü (sa): “Bırakın gelsin.” buyurdular. Abduddâr oğullarından birisi olan Mus’ab ibn Umeyr onu karşıladı ve öldürüldü. Tam o sırada Rasûlullah (sa) da Ubeyy’in, zırhı arasından bir anda boynunu görüverip harbesini (küçük mızrak) fırlattı. Ubeyy’e çarpan harbenin darbesiyle Ubeyy atından düştü Harbenin çarptığı yerden kan bile akmamıştı. Sadece bir kaburgası kırılmıştı. Atından düşen Ubeyy bir öküz gibi böğürüyordu. Yanına gelen arkadaşları ona: “Ayıp ayıp küçük bir sıyrıktan bu kadar feryat ediyorsun!” dediler. Rasûlullah efendimizin (sav) daha önce “Bilâkis ben Übeyy’i öldüreceğim.” dediğini zikredip “Nefsim kudret elinde olana yemin ederim ki bana isabet eden darbe Zu’l-Mecâz halkına isabet etmiş olsaydı hepsi birden ölürlerdi.” dedi ve Mekke’ye ulaşamadan yolda Şerif denilen mevkide öldü, canı cehenneme gitti. İşte bunun üzerine Allah Tealâ “Sen attığında onu sen atmış değilsin. Fakat muhakkak onu Allah atmıştır…” âyet-i kerimesini indirdi.
Kaktı nübüvvetin eli din tablın öyle kim Uş şark u garb doldu ol âvâzeden sadâ
Peygamberliğin eli, risâlet vuruşun, din kösünü (davulunu) öyle bir çaldı ki doğu ve batı işte bu gür sesten yayılan yankılarla doldu.
Cem‘ eyleyip cemî‘-i kemâlâtı lutf-ı Râb Bir zât-ı ekmel içre adın kodu Mustafâ Rabbin lutfu, bütün kemâlâtı sende cem edip, manevi hasletleri, erdemleri sende toplayıp tâ böylece kusursuz, noksansız, mükemmel zâtına Mustafa adını koydu.
Hem hırmen-i şefâatının hûşe-çînidir. Âdem ki dâne hırsıyile eyledi hatâ Bir (buğday) tanesine takılıp ayağı sürçen Hz. Adem aleyhiselâm, senin şefâat harmanının başak toplayanıdır. (Harman yerinden başak toplamak eski bir adettir)
Yek-dânesi cihân sadefinde güher gibi Ey bî-bedel yetîm onun için denir sana Sen bu cihân sedefinde, kabuğunda biricik incisin ki, eşin benzerin olmadığından sana inci (yetim) “dürr-i yetim” derler. Lugatte yetîm kelimesi eşsiz, tek, yektâ manasında da kullanılır, işbu halde mana şöyle olur, gerçi babası vefât edene yetim denirse de kimin kimsen olmayışından değil belki cihanda hiçbir benzerin olmadığından “tek” kaldın da onun için “yetim” derler sana.
Zülfünün kadd ü haddine her kim baka sanır Kim buldu bedr kadr dünün hatt-ı istivâ
Uzayan saçının lülesinin uzunluğuna, güzelliğinin mertebesine her kim baksa ayın başlangıçtaki ince hali dolunaya dönerek tam derecesini buldu sanır.
Tasavvuf aleminde “zülüf, gîsû, mûy, ebrû” Allah’ın birlik sıfatını, esrâr-ı ilâhîyeyi ifade eder.Zülüf kıvrımları C harfine benzetilirse (ki yeni ay, hilal de kurumuş hurma dalı misali bu şekildedir) Yüzün şekli ise yuvarlak O harfine benzetilse (ki dolunay, bedir de bu şekildedir.) Parlak bir dolunay misali yüzünün üzerine düşen zülfünü görenler mehtap hatt-ı istiva (eşit bölen çizgi) çekmiş sanır. Bu hatt-ı istiva ile miraçdaki en kestirme vuslat yoluna, ruh ve beden, madde ve mana, dünya ve ukba arasındaki çizgiye, ayrıma da bir işaret olsa gerektir.
Hem zülüfleri güzelin yüzünü örter, cemâline perde olur. Cism-i pâk-i Muhammed, mânâ-yı Muhammed’e hâil olur.
Naat-ı şerifin en çetin beyitlerinden birine rastladık. Burada İslam kozmolojisini vâkıf olmadan verilecek her mânâ eksik kalacaktır.
Adının iki harfine eyler işâreti Anda ki yedi yerde Hudâ andı mîm ü hâ
Kur’an’da Cenab-ı Hakk’ın yedi sureye ve Mim ve Ha harfleriyle (Ha-mim) başlamasında muradı, seni anmaktır. Çünkü Senin isminin iki harfidir Mim ve Ha’dır. Senin isminde geçen Mim ve Ha harflerine (MuHammed, AHMed, MaHMud) Cenab-ı Hakk yedi surenin ilk ayeti olarak yer vermiş, pek şerefli Kur’an’da seni isminle de anmıştır.
Hulkuna çünkü Hâlık-ı a’zam dedi azîm Lâyık halâyık eyleye mi hulkuna senâ Senin yaratılışına, ahlakına; a’zam olan yaratıcı Allah, “inneke leala hulukin azim” Şüphesiz sen azim bir yaratılış, hulk-u ahlak üzeresin [Kalem:4] buyurdu. Şu halde, diğer yaratılmışların seni övmesi, lâyıkıyla senâ etmesi mümkün müdür?
Hz. Peygamber (a.s.)’ın ahlâkından bahsetmesi istendiğinde Hz. Aişe (r.a) mümkün olan en ideal cevabı şöyle vermişti: “Onun ahlâkı Kur’ân’dan ibaret idi.” Maksadı şu idi: “Kur’ân hangi âdabı öğretiyorsa onları uygulardı.” O güzeli hayrul halefi, ilim şehrinin kapısı Hz. Ali keremallahu vechedir. Ayniyle vâkidir ki Sıffîn savaşından sonra Muaviye’nin kumandanı Amr bin As, Kur’an sayfalarını mızrakların ucuna taktırarak Hz. Ali’nin(kv) kuvvetlerinin önüne çıktı ve: “Siz ve biz, birbirimizi yok ettikten sonra, İslam yurdunu kim koruyacak? Allah’ın kitabı Kur’an, aramızda hakem olsun” diye haber gönderdi. Bu durumu gören Hz. Ali’nin(kv) yanında savaşan Hariciler, “Allah’ın kitabına uymalıyız” diyerek savaşmaktan vazgeçmek istediler ve Hz. Ali’ye: “Ya Ali! Kur’an’a uy, yoksa seni onlara teslim ederiz ya da Hz. Osman’a (ra) yaptığımızı sana da yaparız” diyerek ayaklandılar. O vakit Hz. Ali Efendimiz, “Bu bir hiledir, gerçek Kur’an biziz, ben Kur’an’ı Natık’ım” buyurmuştur.
Erdi nebât u ma’den ü hayvâna da’vetin Kim oldu şâhidin şecer ü üştür ü hasa
Senin davetin, cemâdâta, nebâtâta ve hayvânâta dahi ulaşmıştır ki, ağaç, taş, deve ve bağ- bahçe sana şahitlik etmişlerdir.
Kestin külîçe-i mehi tennûr-ı çerhde Çün hân-ı mu’cizâtına germ oldu iştihâ
Felek tandırında, ay değirmisini, sıcak somun gibi yardın, senin mucize sofrana ateş bile iştahlandı. (Subhanallah bu ne müthiş bir ifadedir, ne güçlü bir beyittir!)
Bağlansa emrine n’ola şems ü kamer kemer Nûrunla buldu neşv ü nemâ bu iki hod-nümâ
Senin emrine kemer bağlasalar, güneş ve ay sana hizmetçi olsalar çok görülmez. Çünkü, o ikisi de kendini açığa çıkaran, gösteriş meraklısı; ancak senin nurundan neşv ü nema bulmuşlardır. Zirâ yüzün nûrundan almışlar felekler şems ile mâhı…
Ger nerdübân edinse dokuz çerhi akl-ı kül Bir pâyesine ermeye mi’râcının şehâ
Ey şahım, akl-ı küll, dokuz kat feleği merdiven etse de senin Mi’racının bir basamağına adım atamaz. Bütün akıllar birleşip dokuz feleği merdiven etseler bile Senin miracında attığın bir adımın yüksekliğine bile ulaşamaz, onun yüceliğini yakalayamazlar. O’nun seyri sülukundan melekler aciz olmuşlar ki bin yılda varamazlar O bir demde varıp râhı…
İsrâ gecesi sırrına seyr etse sidrenin A’lâ-yı müntehâsıdır ednâ-yı müttekâ İsra gecesi, (varlık âleminin son sınırı olan yedinci kat semâda bir makam olan) Sidre senin sırrına bir göz atsa, görürdü ki, kendisi, dayanılan, yaslanılan en aşağıdaki şey, senin sırrın ise en yüce başlangıçtır! Sidre makamı tasavvuf âleminde Cenâbı Hakk’ı tanımada beşer aklının ve akılla kazanılan bilginin son durağıdır. Ne mümkin böyle bir âlî binâ bir dahi ger olsa / Kazâ mi’mârı sidre nerdbânı çarh müzd-veri
Çün ol seferde maksada tîz eyledin basar “Mâ zâğ” oldu aynın ü kalbin “ve mâ tağa”
O seyr ü seferde gözlerin maksadına o kadar tez ve aracısız erişti ki, ne gözünü kaydıracak, ne kalbini oynatacak bir varlık girebildi araya!
Dikkat edin! O peygamberin gözü ne kaydı, ne de başka yöne çevrildi.[Necm:17] Hz. Peygamber aleyhisselam, Rabbine öyle bir yönelmişti ki gök melekûtunda temaşa ettiği sayısız güzellikleri ve dahası bile O’nu meşgûl etmedi.
Gittin hezâr kerre hezârân hezâr mil Anda ki “lâ halâ” dediler “bel ve lâ-melâ”
Bin kere binlerce, milyonlar mil gittin gittin, ta ki bir yere geldin (neredeyse arşın ötesine geçtin) işte o demde dediler ki; bu geldiğin, vardığın yer, ne boştur, ne doludur! Buradaki mananın açılmasına ihtiyaç duyanlar Şerh-i Salat-ı Meşişiye’ye bakıverin lütfen. Ne mekân var anda ne arz-u semâ / Kim, ne hâlidir, ne mâli, ol mahal
Seyrin nihâyetinde çü buldun dünüvv-i hâs Sen dedin “eyne enzil” Hakk dedi “hâhünâ”
Bu yolculuğun sonunda Sen Allah’ın en has yakını, O’na en fazla yaklaşan oldun. İşte o demde dedin; (beni) nereye indirdin, Allah Teala buyurdu ki; İşte buraya!
Yani yoldan gelen misafir ev sahibine der ki “nereye ineyim, nereye oturayım”, cevap mahiyetinde hâne sahibi en münasip yeri gösterir. “buyrun işte buraya”
Gördün anı ki görüniser lâyıkı göze Halvet-serâ-yı hâsda bî-çün ü bî-çerâ
O dem O’nu, gözünün liyakatınca görünür olarak buldun! O’nun has odasında (sarayında) ne ise nasılsa, niçinsiz nedensiz O’nunla halvet oldun!
Doksan bin oldu bir dem içinde sana nasîb Şol bahrdan ki yoktur ana hadd ü intihâ
O’nun, o kıyısı, kenarı olmayan sonsuzluk denizinden sana bir demde, bir anda doksan bin kelam nasip oldu. O’nunla bir anda doksan bin kelam ettin. Bir gece, kendisine âyetlerimizden bir kısmını gösterelim diye (Hz. Muhammed) kulunu Mescid-i Harâm’dan, çevresini mübarek kıldığımız Mescid-i Aksâ’ya götüren Allah noksan sıfatlardan münezzehtir; O, gerçekten işitendir, görendir. [İsrâ:1] Bî-hurûf ü lafz u savt ol Padişâh / Mustafâ’ya söyledi bî-iştibâh
Âsîlere nevâle-i afv aldın armağan Buldu nevâlen ile kamu bî-nevâ nevâ
(Mi’raç’tan) Asîlere, afv müjdesini(bahşişini) armağan olarak getirdin, senin bu müjdenle, bahşişinle rızıklandı rızıksızlar; aheng buldu ahengsizler; ses buldu (günahtan ötürü) sesi kısılmışlar, dirlik düzenlik buldu, intizama erdi, dirliksiz düzensiz olanlar!
Râh-ı dalâle varmağa değme ebül-heves Göründü nûr-ı sûre-i “ve’n-necmi izâ hevâ”
Sapkın yolunu talep eden en değme heves tapıcısına bile, birdenbire seninle göründü; “indiği demde o yıldıza yemin olsun” sûresindeki nur. (En korkunç heveslerin bile karanlığı (dalaleti, sapkınlığı) senin nurunla giderilir.
Doğmakta olan yıldıza, Kur’ân’a andolsun! Yükselmekte olan yıldıza Muhammed’e andolsun, doğan ve yükselen yıldızlara andolsun! [Necm:1]
Döndün çü heft ü penc ile şeş kûşe menzile Dedin yakîn ü çâr-emînine mâcerâ
Yedi ve beş ile altı mahalli menzil eyleyip döndün. Yakîn ile en yakın dört eminine, dostuna, macerayı haber verdin. (Hazret-i Peygamber’in Mi’rac’ına telmih ile İsra ve Mi’rac hadisesini çar-ı yâr-i güzine bildirmesi anlatılıyor.)
7 kat semâdan beş vakit namaz ile 6 cihetli dünyaya döndün… Mirac köşesiz, uçsuz bucaksız idi ne mekan var onda ne arz u semâ idi. Gittiğin yerde la mekân ve lâ zaman idin.
Varılacak yer (Yedi köşeli menzil): 7. kat semâdaki Sidre’nin de yer aldığı, miraç seyrinin güzergahı menzil. Hediyyesi: 5 vakit namaz (Günün beş köşesine kurulan menzil) Dönüş menzili (Altı köşeli menzil): Mirac dönüşü sağ, sol, ön, arka, alt, üst ile mukayyed kesafet alemi, imtihan dünyası veya altı köşeli bir küp cisim olan Kabe-i Muazzama’nın bulunduğu Mekke-i Mükerreme.
Nâ-çâr çâr rüknü şerîat sarâyının Dest urmayan bu çâr eteğin ola çâr-pâ
Senin şerîat sarayının dört rüknüdür, sana karşı nâçâr (sana karşı elsiz-ayaksız, sana itirazsız ve kendilerini sana tam olarak teslim eden) olan çar! (bu dört kişi) Bu dördünün (çâr’ın) eteğine yapışmayan, uzanmayan el(in sahibi), dört ayaklı hayvan gibi olur! Üzerinde bir ömür tefekkür ile nice kitaplar yazdıracak müthiş bir beyit!
Sıddîk kim tadırdın onun kalb-i hulkuna Her hân-ı ni’meti ki sana kıldı Hak atâ
(Hz. Ebubekir)Sıddîk ki onun güzel kalbine Hakk’ın sana bağışladığı her nimet sofrasını tattırdın veya başka bir cihetten; Sana Hak Teala’nın atâ ettiği, lutfettiği her nimet sofrasından seni tam olarak tasdik eden ve sana Sıddîk olanın hulkuna, tabiatına, mizacına tattırdın. Her duyduğunla amel eyledin, Hakkın kâli (söz) sende hâl oldu, vücud buldu.
Farûk kim olur idi lâyık nübüvvete Ger hazretün degülmisedi hatm-ı enbiyâ
Eger senin son peygamber olarak teşrifin olmasaydı Hz. Ömer de nebiliğe lâyık
olurdu. Lev-kâne nebîyyun ba’dî leğkâne Ömer ibn hattab (Hadîs-i Şerif). “Benden sonra peygamber gelseydi bu peygamber Ömer olurdu” sözüne işaret edilmiştir. Veya başka bir zevkle mana verilirse: eğer enbiyanın sonuncusu, nübüvvetin mührü senin zat-ı şerifin olmasaydı, Faruk olan (Hakk ile batılı ayırdetmek kudretine haiz kimse) nübüvvete layık olurdu.
Osmân ki eyledin anı nûreyn sâhibi Bulmuş idi hayât onun ile dem-i hayâ
Hz. Osman ki O’nu (iki kızınla evlendirerek ) zinnûreyn sahibi yaptın. Hayat onunla
birlikte haya zamanlarını bulmuştu. Hz. Osman peygamberin iki kızıyla evlendiği için
iki nur sahibi anlamında kendisine zinnureyn adı verilmiştir. O iki nur sahibi, O edep ve hayâda halifen, işte O Hz. Osman senin iki nurunla hayat bulmuş idi.
Haydar ki ilm ü hikmetine vâris etti Hakk Mahbûb-ı evliyâ idi mahsûs-i “lâ fetâ”
Haydar ki Allah onu hikmet ilmine varis eyledi. (O) evliyaların en sevgilisi, yiğitlerin
en mükemmeliydi. Lâ fetâ “Ali gibi yiğit, Zülfikâr gibi kılıç yoktur” Cenab-ı Hak, Haydar-ı kerrar olan Hz. Ali’yi senin hikmet ilmine vâris etti. O’ndan başka cömert ve yiğit olmadığından fütüvvet ehlinin, evliyaullahın sevgilisi Hz. Ali olmuştur.
Âlî menâkıbını Alî’nin kim ede şerh Hayy u ‘Alîm dedi çü vasfında “hel etâ”
Hz. Ali’nin o yüce menakıbını kim şerh edebilir ki, Hayy ve Alîm olan Allah, Hz. Ali’nin vasfında buıyurmuştur “hel etâ”
Buradaki “Hel etâ” lafzı İnsan suresinin ilk kelimelerinden iktibastır. Rivayete göre Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin Efendilerimiz hastalanmışlardı. Hastalıktan kurtulmaları için Hz. Ali’ye bir şeyler adasanız iyi olur diyenler olmuştu. Onlar da üç gün oruç tutmayı adamışlar ve ev halkı da kendilerine iştirak etmişlerdi. Birinci gün yiyeceklerini iftar vakti kapıya gelen bir dilenciye, ikinci gün bir yetime ve üçüncü gün bir esire vermişler kendileri sadece su ile iftar ve imsak etmişlerdi. Bunun üzerine Hel etâ suresindeki şu âyetler nâzil oldu: (Onlar, dünyada) adaklarını (ve ahitlerini) yerine getirirler ve fenâlığı (her tarafa) yaygın olan bir günden korkarlar(dı). Yoksula, yetime ve esire, kendilerinin ‘arzu ve ihtiyaçları’ varken/ ‘seve seve’ yemek yedirirler: “Doğrusu biz sizi, sadece Allah’ın rızası için yediriyoruz, sizden bir karşılık ve teşekkür de istemiyoruz, çünkü biz ‘yüzleri ekşiten ve asık suratlı yapan’ (dehşetli ve kara) bir günde Rabbimizden korkarız.(derlerdi) [İnsan:7-10]
Dürreyn-i ezhereyndi necmeyn-i envereyn Cân u dil-i Betûl ü dem-i kalb-i Murtaza İki parlak ve iki saf inci idiler, iki parlak yıldız. Murtaza’nın kalbinin demi, meyvesi, Fatıma’nın gönlü ve canı.
Nûreyn-i aynının biri hulkun gibi Hasen Biri Hüseyn şâh-i şehîdân-i Kerbelâ
Gözünün nurunun biri, Senin ahlakın, hulkun gibi Hasen’di,(yaratılmışlar arasında sana en çok benzeyendi) bir diğeri, Kerbela şehitlerinin şahı Hüseyn’di.
Her dem sana vü âline Hak’tan hezâr bâr Cân u cihân dolusu salât u selâm ola
Her dem, an be an, sana ve ehl-i beytine Hakk’tan; sayılamayacak kadar, canlar ve cennetler dolusu salat ve selam olsun.
Şeyhî amelden ere çü üryan eşiğine Kaddine hâk-i âl-i abâdan buyur kabâ
Bu Şeyhî, amelden ibadet ve taattan çıplak, kulluktan yoksun olarak huzuruna geldiğinde sen onun üstünü ehl-i beytinden (bir parça toprak ile dahi olsa) örtüyle örtmeyi lütuf buyuruver!
Lütfundan et meded bu günehkâra anda kim Füccâra dön dîn-ile vü ebrâra merhaba
Fâcirlerin ayak altında kaldığı ve iyilerin merhaba ile karşılandığı o anda, sen bu günahkar Şeyhî’ye de lufundan meded ü inayet eyle.
Ey hâce kime yalvarayın ben gedâyiçin Sen şâhdan şefâat umar hâce vü gedâ
Ey hâce, bu zavallı ben kime yalvarayım ki, hoca da köle de, fakir de zengin de sen şahtan şefâat umar!
Men etme teşneden katarât-ı terahhumu Çün menba-ı keremsin ü ser-çeşme-i sehâ
Terahhumunun, merhametinin katrelerinden ben susamışı, susuzu da men etme ki sen kerem pınarısın, kaynağısın, cömertlik çeşmesinin başısın!
Şart-ı şefâat ümmete cürm ü günah ise Çoktur bu derd bizde demidir k’ire devâ
Eğer ümmetine şefâat etmenin şartı cürm ü günah, hata ve ayıp etmek ise, işte bu bak hata, ayıp ve günah derdi o kadar çokdur ki bizde, tam senin devana layık derde sahibiz biz!
Yâ Rab be-hakk-ı nûr-ı Muhammed ki pertevi Doldurdu yer ü göğü kamu nûr ile ziyâ
Ya Rabbi, Muhammed’in(sav) nurunun parlaklığı hakkı için (ki yer ve gök baştan aşağı nur ve ziya ile dolmuştur)
Koma bizi cihân zulemâtında dâllîn Nûr ile müstakîm sırâtına ihdinâ
Bizi bu fani dünyanın karanlıklarında bırakma. Nurun ile sırat-ı müstakim’e hidayet eyle, dosdoğru yoluna ulaştır. Amin Yâ Muîn bi hürmet-i Al-i Yâsîn
Mektuplarımıza gül kokusu sürmek adetimizdir, işbu bâbdan nihavend bir curcunayı nice bin hasretle naat niyetine dinleye durun hele:
HAZRETİMİN KENDİ NİYÂZINA AMİNHÂNIZ EFENDİM HUU
Yâ Rab muhib gönüldeki mihr ü vefâ hakkı
Subh u saba demindeki sıdk u safa hakkı
Şevk oduna yanandaki sûz u niyâz’çin
Zevk âbına kanandaki neşv ü nemâ hakkı
Bu izzet ile turre-i vech-i habîb için
Ya’nı sürûr u hüzn-i sabâh u mesâ hakkı
Rahm eyle ben za’îfe gamdan necât ver
Hod-râylık durur kalanı sen Hudâ hakkı
Kudvetü’s-sâlikîn, kutbü’l-evliyâi ve’l-ârifîn, el-hâdî ilâ tarîkı’l-Hakkı ve’l-yakîn, vâkıf-ı esrâri’l-vâsılîn, merğubu’l âlemîn, mürşidu’l halâiki ecmâin, Ankara’da defîn-i hâk-ı ıtr-nâk olan Hacı Bayrâm-ı Velî kuddise sırrıhu’l-âlî ibni Ahmed ibni Mahmûd ve dâhi evlâdı, hulefâsı, ehibbâsı ervâhı şeriflerinin şâd u handan olmaklığı içün el-fâtiha
Hâmiş: Yeri geldi mânâ muğlak kaldı, bazı beyitler için kapılar açılmadı farkındayız lâkin “lâ yutraku kulluhu mâlâ yudraku kulluhu” diye öğrettiler bize: tamamı idrâk edilemeyen birşeyin tamamı terkedilmez; idrak edildiği kadarıyla iktifâ edilir. Bu arada rastladığınız hata ve eksikliklerimizin af ve hoşgörüyle karşılanacağını umarız zirâ insan unutma mahalli değil midir?
Eğer aşkı seversen cân olasın 