Bir kaç defa vâki olmışdur ki “İsmullâha” müdâvemet iderken, gaflet müstevlî olur gibi, ‘azîz hazretlerini kalbüm göziyle müşâhede idüp biz “İsm-i evveli” sürerken, anlar mukâbilde “İsm-i sânî”, ki “Allâh” dur, müdâvemet iderler. Bunlara hâtıradur diyü mukayyed olmadum. ••• Yine bir defa “İsmullâha müdâvemet iderken gaflet havâle olur gibi oldı. Ke-enne sag cânibümden bir kimesne bir murassa’ hançer virdi. Kabzası beyâz, gâlibâ yâ incü yâ cevher elmâsdur. Kını dahi murassa’. Kendümi cem’ idüp gözüm açdum, nesne yok. ••• Yine gaflet müstevlî oldı. Yine gördüm ki bir kimesne. Bir altun tabak içinde bir murassa’ bıçak ve bir murassa’ hançer ve bir murassa kılıç öñümde kodılar. ‘Acâ’ib tuhfe ki gözler görmiş degül. Bundan bir mehâbet gelüp kendümi cem’ itdüm, hiçbir nesne yok. ••• Ba’dehû yine bir defa “İsmullâha” müdâvemet iderken gaflet olur gibi oldum. Efendi hazretleri karşumda zâhir olur gibi hayâli musavver aldı. “İsm-i evveli” fakîre müdâvemet iderken anlar “ism-i sânîye” müdâvemet iderler. Hatta “lafz-ı Allâhı” tamâm eyledükde mübârek agızlarından güneş mesâbesinde bir nûr çıkar, yukaru gider. Ba’zı üzerlerine dökülür gibi, üzerlerine altun saçılur gibi gelür. Her bâr “ism-i şerifi” tamam itdükde, böyle fakîre “ism-i evveli” tamâm itdükde, anlar “ism-i sânîyi” tamam iderler. Bu halde iken uyanur gibi oldum. Bir iki defa Hazret-i Habibullahı ‘alem-i rû’yâda gördüm. Efendi hazretleri ile bir yirde otururlar. Çak diz-be-diz olup otururlar, Ke-enne hazret buyurur ki: “Hâ-ene Muhammed, hâtemü’n-nebiyyîn. Hâza Muslihüddin, mahbûb-i Hüdâ, mâ’şûk-i enbiyâ.” Temme.
Başka bir rüya:Bir kaç defa öyle oldu ki İsmullah’ı zikre devam ederken gaflet geldi gibi oldu. Aziz hazretlerini kalp gözüyle gördüm. Ben birinci ismi sürerken onlar karşılarında ikinci isme —ki Allah’tır— devam ederler. Bunları zihin oyunudur diye fazla ciddiye almadım.
*** Yine bir defa İsmullah’ı zikre devam ederken kendimi kaybeder gibi oldum. Güya sağ tarafımdan birisi bir mücevherli hançer verdi. Kabzası beyaz, galiba ya inci ya elmas cevherinden. Kını da mücevherli. Kendimi toparladım, gözümü açtım. Hiçbir şey yok.
*** Yine gaflet geldi, yine gördüm, birisi var. Bir altın tabak içinde bir mücevherli bıçak ve bir mücevherli hançer ve bir mücevherli kılıç koydular önüme. Acayip nadide bir şey ki gözler görmüş değil. Bundan bir huşu gelip kendimi toparladım, hiçbir şey yoktu.
*** Sonra yine bir defa İsmullahı zikre devam ederken gaflet gelir gibi oldu. Efendi hazretleri karşımda belirir gibi hayali biçimlendi. Fakîre birinci ismi sürerken o ikinciyi sürüyor, hatta Allah sözünü tamamladığında mübarek ağızlarından güneş gibi bir nur çıkar yükselir. Bazen de üzerlerine dökülür gibi, üzerlerine altın saçılır gibi iner. Her defa ism-i şerifi tamamladıkça, böyle fakîre birinci ismi tamamladıkça o ikinci ismi tamamlıyor. Bu halde iken uyanır gibi oldum. Bir-iki defa hazret-i peygamberi rüya aleminde gördüm. Efendi hazretleri ile bir yerde oturuyorlar. Böyle diz dize oturuyorlar. Güya hazret buyurdu ki: “işte ben Muhammed, peygamberlerin sonuncusu. Bu da Muslihüddin, Allah’ın sevdiği, nebilerin âşık olduğu.” Bitti.
* Bir diğer rüyâ mektubunda görüşmek üzere hoşça bakın zatınıza efendim…
Allah, Allah, bu ne muhteşem bir isimdir. Gönül virdi ve canın muhafazası ancak bu isimledir. Bu yüce isimden nasibi olan kimsenin hissesi memnuniyettir. Bu ismin mânâsını halktan ve şeytandan sorma. ‘Allah de, sonra onları bırak!’ (En’âm, 6/91) âyetinden sor. Bu hâl mânâ ehli indinde tamam olur. “Hasbiyallah, Allah bana yeter!” bu dâvanın şahididir.
Ahmed Eflâkî, Menâkıbü’l-Ârifîn’de Mevlânâ’ya ‘sizin yolunuz nasıldır?’ diye sorulduğu zaman ‘Bizim zikrimiz Allah, Allah, Allah’tır, Biz Allah’a aitiz, Allah’tan geldik yine Allah’a gidiyoruz’ diye cevap verdiğini aktarmaktadır. Menkıbe şu şekildedir:
Bir gün Muîneddin Pervâne Mevlânâ’dan; ‘Bütün geçmiş şeyhlerden her birinin “Lâ ilâhe illallah” gibi bir virdi ve zikri vardır. Meselâ Türkistan dervişleri “Hûu” “Hûu” demişler. Bazıları, “illallah”, zâhidlerden bazıları da “lâ havle velâ kuvvete illâ billâhi’l-aliyyi’l- azîm”, bazıları da “estağfirullah el-azîm”, bazıları “sübhânallah” ve “elhamdülillah”, “sübhânallahi’l-azîm ve bihamdihî” demişler ve bunu yüz kere tekrar etmişlerdir. “Efendimizin zikri nedir?” diye sordular. Bunun üzerine Mevlânâ, “Bizim zikrimiz “Allah.. Allah.. Allah’tır” Biz Allah’a aitiz, Allah’tan geldik yine Allah’a gidiyoruz!” buyurdu. Nitekim babam Bahâeddin Veled (k.s.) dâimâ Hak’tan işitiyor ve söylüyordu, sürekli Hakk’ı zikredici idi. Çünkü Cenâb-ı Hak peygamberlerin ve velîlerin hepsine husûsî bir isimle tecellî etmiştir. Biz Muhammedîlerin tecellîsi ise, “Allah” ismi iledir. Çünkü o ism-i câmîdir.
Kösec Ahmed Dede’ye göre de; “Hz. Mevlânâ muhabbet-i zâtiyye’nin mazharı ve cezbe-i ehadiyye’nin menbaı olduklarından ism-i zât ile iştigal eder ve müritlerine de bunu telkin eylerdi”. Yine Eflâkî, başka bir rivayette, “Mevlânâ’nın uzun gecelerde dâima Allah, Allah diye zikrettiği, başını medresenin duvarına koyarak yaptığı bu İsm-i Celâl zikrinin coşkusuyla her taraf dolduğunu” anlatır. Gelenekten gelen bu ve benzeri bilgiler neticesindedir ki, Mevlevîlerin seyr-i sülûkü İsm-i Celâl iledir. Buna sebep olarak da şöyle bir rivayet olduğu ifade edilmektedir:
Cüneyd-i Bağdadî bir gün dayısı ve şeyhi olan Seriyy-i Sakatî’nin yanına girmiş. Allah, Allah diye zikrettiğini görmüş. “Lâ ilahe illallah” zikirlerin efdali olduğu halde siz ne için Allah, Allah diye zikrediyorsunuz diye sormuş. Seriyy-i Sakatî de: “Oğlum demiş, Lâ yahut Lâ ilahe deyip de İllallah demeye vakit bulamaksızın ölmekten korkuyorum da onun için Allah diyorum” diye cevap vermiş. İşte bundan dolayı Mevlevîlikte İsm-i Celâl umûmî zikir olarak kabul edilmiştir. Zât ismi olan Allah lafzının, bütün isimleri ve sıfatları kendinde toplaması, her muradın Allah ismiyle hâsıl olması da, Mevlevîlikte zikrin bu isme has kılınmasının bir başka sebebidir.
Aşçı İbrâhim Dede hatıralarında Mevlevîlikte seyr-i sülûkün İsm-i Celâl ile oluşu ve başta Nakşîlik ile olan benzerliklerine şöyle işaret etmektedir:
Tarîk-i aliyye-i Mevleviyye ile tarîk-i aliyye-i Nakşbendiyye’nin min ciheti’s-sülûk sâlikâna talim olunan zikr-i şerîf, İsm-i Celâl’dir. Sair turuk-ı aliyyede evvelâ sair esmâ-yı ilâhiyye tâlim olunup nihayette İsm-i Celâl tâlim ederler. Yâni sâir turuk-ı aliyyenin min ciheti’s-sülûk intihası, tarîk-i Mevleviyye ve Nakşbendiyye’nin ibtidâsıdır. Yâni bunlarda İsm-i Celâl’den başka esmâ-yı ilâhiyye tâlim ve i’tâ olunmaz. Ve bu iki tarîk-i aliyyede İsm-i Celâl ile meşgul olunur.
Aşçı Ibrâhim Dede, İsm-i Celâl’e devamı zaman ve mekân boyutu ile bu zikrin yapılış keyfiyeti hakkında da şu bilgileri vermektedir:
Yâni âdet ve vakit tâyin olunmayıp boş kaldıkça geşt ü güzârda dahi kalbî ve hafi olarak İsm-i Celâl’e müdavim olur. Ancak yirmi dört saatte bir kere ve bu yirmi dört saatin ibtidâsı nısf-ı leylden îtibâr olunup gelecek nısf-ı leyle kadar müddeti vardır. Bu müddet zarfında her ne vakit ve her ne saatte mümkün ise kıbleye müteveccihen kemâl-i huzûr ve huşû ile eûzü-besmeleden sonra cehren yâni kendisi istimâ edecek kadar savtını ref’ ile lâ-ekal altmış altı kere ki Ism-i Celâl’in ebced hesâbıyla adedi bu kadardır veyahut üç yüz altmış altı kere ve- yâhut altı yüz kere ve en nihayeti bin bir keredir. Bu kadar cehren meşgul olup hitamında; ‘Allâhu ekber, a’zamu kebîrâ, velhamdu lillâhi hamden kesîrâ. Fe-subhânallâhi ve bi-hamdihi bukreten ve asîlâ. Salli ve sellim alâ eşrefi’l-enbiyâi ve’l-mürselîn, velhamdü lillâhi rabbi’l- âlemîn’ deyip ba’dehû birkaç âyet-i kerîme kıraatinden sonra Hazret-i Pîr Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî kuddise sırruhu’l-azîz efendimizin rûh-ı pür-fütûh-ı mukaddeseleri için Fatiha kırâat olunduktan sonra; ‘Vakt-i şerifler hayrola, hayırlar feth ola, şerler def ola, Allâhu azîmi’ş-şân ism-i zâtının nuruyla kulûblarımızı münevver eyleye, dem-i Hazret-i Mevlânâ hû diyelim hû’ deyip zemîn-bûs oldukları hâlde zikirden fâriğ olunur. Şurası da malum olsun ki bu İsm-i Celâl zikrinde sâlik sağ memesi altından sol memesi altına lafz-ı Celâl’i med ederek çekip getirecektir. Yani bu iki memenin arasında telgraf hattı ve telleri gibi med olmuş mülahazasıyla zikre meşgul olacaktır. Pazartesi ve cuma geceleri ihvân-ı bâ-sefâ ile yatsı namazından sonra İsm-i Celâl çekilmesi ve beher sabah namazından sonra dahi böylece icrası usûl ü kâide-i Mevleviyye’den olduğu da ihvânın malumudur. İşte semâ eder iken de çark ayağım attıkça hafi ve kalbî İsm-i Celâl’e meşgul olacağı da emr-i gayr-ı münkerdir.
Kösec Ahmed Dede ise, İsm-i Celâl zikrinin şeyh efendinin yapması gerekli işlerden olduğunu nakletmektedir:
Tekke’nin mescidinde dervişlerini toplayıp, sabah namazım edadan sonra işrâk vaktine kadar beraberce İsm-i Celâl’i zikretmek şeyh efendiye lâzım olan umurdandır.
Bu gelenek Mevlevilerce her zaman devam ettirilmiş, İsm-i Celâl zikri, meclislerine renk ve huşû katmıştır. İsm-i Celâl zikrinin icrası ise şu şekildedir:
Şeyh mihrabın önüne serilen kızıl posta mihraba arkasını dönmüş olarak oturur. Dedeler, canlar ve muhibler, halka halinde diz çökerler. Şeyhin tam karşısında oturan derviş kollarında taşıdığı iri taneli tesbihin imamesini öperek şeyhe sunar ve tesbihi halkaya yayardı. Bu tesbih büyük bir halkaya yayılacak kadar uzundu ve taneleri yumruk büyüklüğüne yakın bir büyüklükteydi. Herkes kendi önüne gelen kısmı öpüp iki avucuyla avuçlar içeriye gelmek suretiyle tutardı. Şeyh, medleri çekerek ağır bir sesle eûzu besmele çeker ve onunla beraber halkadakilerin hepsi Allah adını zikre başlardı. İlk defa üç kere Allah adının iki hecesi nefes miktarı çekilerek ve iki hece arasında gayet az ve adeta belirsiz bir durak yapılarak kalın sesle Allah denirdi. Ondan sonra Allah lafzının elif ve lâm harfine şiddetle vurularak “Al” denir ve pek hafif bir duraktan sonra hece biraz çekilerek “lâh” denirdi. Her iki hecede vücud ve baş hafifçe hareket edip kalkar ve hece sonunda tabiî hâle gelinmiş olurdu. Vücudu ve başı sağa ve sola çevirmek yoktu. Zikir devam ettikçe şeyhten itibaren tesbih halka içinde sağa doğru devrederdi. Zikir hızlandıkça Allah kelimesinin iki hecesi arasındaki durak sıklaşır, vücudun yukarı, aşağı hareketi şiddetlenir, hecelerde med kalmaz ve nihayet kelime, harfler kaybolarak adeta iki şiddetli ses hâline gelirdi. Zikirde sayı yoktu. Şeyh zikri yeterli görünce uzunca bir Allah çeker ve
Allahu ekber a’zam kebîrâ, ve’l-hamdu lillâhi hainden kesırâ ve sübhânallahi teâlâ biikreten ve asîlâ, ve sallallâhü alâ eşref-i nûr-i ce- mî’il-enbiyâi ve’l-miirselîn ve’l-hamdü lillâhi rabbi’l-âlemîn
der, hazır olanlardan bir kimse bir aşr-ı şerif okur sonra da şeyh efendi ellerini kaldırarak şu duayı okur ve aşağıdaki gülbangı çekerdi:
Bârekallahu seyyidi’l-kevneyni ve resûlü’s-sakaleyn, Habîb-i Hüdâ, Muhammedeni’l-Mustafa (s.a.v.) hazretlerinin pâk, mutahhar, münevver, şerif, latîf rûh-i nazîfleri içtin ve âl ü ashâb hazerâtının ervâh-ı tayyibeleri içün, husûsan çehâr yâr-ı güzîn ve Hz. imâm Hasan- ı Alî ve imam Hüseyn-i Velî radıyallahu aleyhim ecmaîn ervâhı içün ve şühedâ-yı deşt-i Kerbelâ ervâhı içün ve cemî-i enbiyâ-i izâm ve evliyâ-i kirâm ve meşâyıh-ı zevi’l-ihtirâm ve ulemâ-i fihâm ervâh-ı şerîfeleri içün ve ale’l-husûs, Hz. Sultanü’l-Ulemâ ve mişkât-ı nûrü’l- Hudâ ve Hz. Seyyid Burhaneddin Muhakkık-ı Tirmizî ve Hz. Kutbu’l- aktâbi’l-ahyâr ve gavsü’l-evliyâ-i ebrâr Mevlânâ Hüdâvendigâr ervâh- ı tayyibeleri içün ve Hz. Nûrü’l-mübîn ve felekü’l-yakîn Şeyh Şemseddîn-i Tebrizî ve Hz. Şeyh Hüsameddin Çelebi ve Hz. Sâhibü’l- mecd-i ve’s-sûd Bahâeddin sultan Veled ervâh-ı şerîfeleri içün ve tarîkat-ı Mevleviyye’den güzerân eden çelebiyân ve meşâyıh-ı kiram ve’l- fukarâ hazretlerinin ervâh-ı tayyibeleri içün hâlen seccâde-nişîn olan kerâmetlü şereflü çelebi efendi hazretlerinin selametliği içün ve pâdişâh-ı âlem-penâh selâmetliği içün ve bu mecliste hâzirun olan ihvân-ı ehl-i safânın husûl-i meramları içün ve ashabü’l-hayrât ve’l-hasenât ervahı içün ve huccâc-ı beytullahi’l-harâm ve asâkir-i İslâm selâmetliği içün ve hastalar şifâsı ve medyunlar edası ve mahbûblar halâsı içün ve kaffe-i ehl-i îman ve rızâ-i Rahman içün el-fâtiha maa’s-salavât! dedikten sonra;
-Rûh-i pâk-i Hz. Mustafâ râ salavât! -Sırr-i pâk-i Hz. Mustafâ râ salavât! -Fahr-i âlem Muhammed Mustafâ râ salavât!
Allahümme salli alâ seyyidinâ Mııhammedin ve alâ âli seyyidinâ Muhammed!
Herkes şeyhle beraber nefes miktarınca “Hûûû!” derdi. Bundan sonra şeyhle beraber herkes yeri öpüp kalkardı. Şeyh ‘Esselâmü aleyküm’ derdi. Gülbanktan önce, tesbihi getiren meydancı dede yahut derviş yeri öpüp kalkarak tesbihi toplar ve yine kollarına alıp şeyhin tam karşısına geçmiş bulunurdu. Halkanın kapı tarafmdakiler biraz yana çekilerek yolu açarlardı. Şeyh halka ortasında selam verince tesbihi getiren aynen semahanede olduğu gibi şeyhin selâmını alırdı. Şeyh, mescid kapısında geriye dönüp baş keser, onunla beraber herkes de aynı tarzda niyaz eder, ondan sonra semâhâne ve meydandan çıkıldığı gibi mescidden çıkılırdı. Şeyhin yahut kudümzenbaşının hastalığı, mukâbeleyi idâre edecek kimsenin bulunmayışı gibi bâzı özel durum ve zamanlarda ya da başka bir sebepten dolayı mukâbele yapılamazsa onun yerine, bazen de mübarek gün ve gecelerde İsm-i Celâl çekilirdi.
Zikir esnasında vecd ve tevâcüd izhârı, üstünü başını yırtıp, bağırıp çağırmak, kendini yerlere atmak ve benzeri hareketler Mevlevîlikte edebe aykırı addedilirdi. Ancak zikir esnasında cezbenin galebe çalması sonucunda vârid olan bu tür hallere de anlayışla bakıldığını görmekteyiz. Nitekim Hüseyin Azmî Dede Nuhbetü’l-Adâb’ta bu husus için, “hây-hûy ile el çırpıp ayak vurmanın ne anlama geldiği, dinde olup olmadığından suâl olunur ise, cezbenin gayr-ı iradî bir şekilde inşam kaplaması özür sebebi olarak kabul edilir” demektedir.
Mevleviler İsm-i Celâl zikrinde gürültü ve bağrışmalar gibi aşırı vecd izhârı nev’inden şeylerle edeb dairesini asla tecavüz etmez, zikir meclisleri hemen her zaman edeble başlar ve öylece de sona ererdi. Mevlevîlerin hemen her türlü merasiminde olduğu gibi İsm-i Celâl zikrinde de itidal ön plandadır ve asla kontrolsüz, aşırı cezbe hâllerine müsâade edilmezdi. Bu konudaki tavırlarını şu beyitler ortaya koymaktadır:
Zikir, heyecanla gürültü, patırtı yapmak değildir. Bizim zikrimiz, dâimâ zikrettiğimizle birlikte olmaktır. Zikrettiğinde fânî olan kimse zâkir hükmündedir. O kendinden geçmiştir çünkü ve Hak ile hâzır haldedir.
Zikir, bir şeyi anmak, hatırlamak, yad etmek demektir. Istılahta ise, Hakk’ın kainattaki bin bir tecellisini görüp O’nu tesbih ve takdis etmektir. Yani Hakkı asarını, ayatını ve hilkati tetkik ile düşünmekten ibarettir. Evrad,ezkar, Kur’an-ı Kerim tilaveti hep buna birer vesiledir. Her türlü ibadet birer zikirdir, namaz ise etemm-i zikirdir. Kur’an-ı Kerim’de zikir konusu 292 yerde geçmektedir. Bunlardan bir tanesinde “Dünya malı ve çoluk çocuğun, insanı Allah’ın zikrinden alıkoymaması” önerilir. Tarikat ehline göre, belli kelime ve ibarelerle belli zamanlarda,belli sayıda,belli bir edeb dahilinde hergün düzenli olarak söylemeleri olarak izah edilir. Zikir icra edilişine göre iki türlüdür.Cehri yani açık sesli olarak yapılan, çevredekilerin işitebileceği şekilde yapılır, sesli zikri esas alan tarikatlara cehri tarikatlar denir. Hafi zikir, zikr edenin sadece kendinin duyabildiği alçak sesle yapılan zikirdir. Zikir böylece lisan ve kalp zikri olmak üzere de ikiye ayrılır. Mü’min her halükarda Rabbini anmalı,O’nu dilinden düşürmemelidir.Mevlevilerde zikir sırasında esmâ yoktu.
Tarik-i Mevleviyye’de ise zikirde yalnızca İsm-i Celâl vardı. İsm-i Celâl ise şöyle çekilirdi: Sabah namazlarından sonra, ihyâ geceleri denilen pazartesi ve perşembe geceleri ile, kandillerde yatsı namazından sonra yapılırdı. Zikirler eğer zikir tesbihleri ile yapılırsa “Halkaya girmek” denilirdi. Zikir yapılacağı zamanlarda Şeyh, mihrabın önüne serilen kırmızı postun üzerine sırtı mihraba, yüzü dervişana dönük olarak otururdu. Dervişler ise daire şeklinde (Halka halinde) yere diz çökerek otururlardı. Oturma işlemi bitince, bir derviş zikir tesbihini getirir, imamesi ile görüşerek (öperek) Şeyh’e verir, sonra da diğer tesbih tanelerini halka halinde Dervişlerin önlerine gelecek şekilde yere sererdi. Dervişler kendi önlerinde olan tesbih tanesini öperek (görüşerek) iki avucuyla ve avuçları içeriye gelmek suretiyle ellerine alırlardı.
Zikir, Şeyh’in Besmele çektikten sonra, yüksek sesle “Allah” demesiyle başlardı. İlk defa üç kere Allah adının iki hecesi, nefes miktarı çekilerek ve iki hece arasında gayet az, adeta belirsiz bir durak yapılarak Allah denilirdi. Ondan sonra A harfi, L harfine şiddetle vurarak “AL” denir ve pek hafif bir duraktan sonra, hece biraz çekilerek “LÂH” denirdi. Her iki hecede vucüt ve baş hafifçe hareket edip, kalkar ve hece sonunda, tabii hale gelinirdi. Vücudu ve başı sağa sola çevirmek yoktu. Zikir devam ettikçe, zikir tesbihi şeyhten itibaren halka içinde sağa doğru devredilirdi. Zikir hızlandıkça “ALLÂH” kelimesinin iki hecesi arasındaki durak sıklaşır vucüdun yukarı aşağı hareketi şiddetlenirdi. Hecelerde med kalmaz ve nihayet kelime, harfler kaybolacak şekilde adeta iki şiddetli ses haline gelirdi.
Zikirde sayı yoktu. Şeyh zikri kâfi görünce, uzunca bir “ALLÂH” çeker ve “Allâhu ekber a’zam kebîrâ velhamdu lilâhi hamiden kesîrâ ve sübhânallâhu bükreten ve asîlâ ve sallallâhu alâ eşrefi nûri cemî’-il enbiyâi vel mürselîn velhamdü billâhi rabbil-âlemin” der ve sonra şu gülbankı çekerdi:
“Vakt-i şerîf hayrola, hayırlar fethola, şerler defola, Allahu azîmüşşân ism-i zâtının nûruyla kalblerimizi pür nûr eyleye, demler, safâlar ziyâde ola, dem-i Hazret-i Mevlânâ, sırr-ı Şems-i Tebrîzî, kerem-i İmâm Ali Hû diyelim” ve herkes şeyhle beraber nefes miktarınca “Hûûû” derdi.
Sonra şeyh tesbihle görüşür (tesbihi öper), usulünce yere koyar, diğer dervişlerde aynı yolu takip ederlerdi. Ardından bir derviş yerde serili olan zikir tesbihini usulüne uygun olarak toplardı. Bundan sonra şeyhle beraber herkes yeri öpüp kalkardı. Şeyh yavaş yavaş yürüyüp halkanın ortasına gelir ve baş keserdi. Aynı zamanda “Essalamu aleyküm” derdi. Gülbank’tan önce tesbihi getiren meydancı dede, yahut derviş yeri öpüp kalkarak tesbihi toplar ve yine kollarına alırken şeyhin tam karşısına gelmiş olurdu. Halkanın kapı tarafındakiler biraz yana çekilerek yolu açarlardı. Şeyh halka ortasında selam verince, tesbihi getiren aynı semahanede olduğu gibi şeyhin selamını alırdı. Şeyh mescid kapısına varınca geriye dönüp baş keser, onunla beraber herkeste aynı tarzda niyaz eder sonra aynı semahaneden ve meydandan çıkıldığı gibi mescitten çıkılırdı.
Zikirde dervişlerin üstünü başını yırtmaları, bağırıp çağırmaları, kendilerini yerlere atmaları vecde gelmediği halde vecde gelmek için vecidlenmiş gibi harekette bulunmaları ve bunları yapmacıktan yapmaları mevlevilikte edebe aykırıydı. Onun için ism-i celal, edeple başlar ve edeple biterdi.
Konya Mevlana Müzesinde bulunan zikir tesbihlerinden 363 envanter no’da kayıtlı olanın ip uzunluğu 35.30 m. , 364 envanter noda kayıtlı olanın ip uzunluğu 36.70 m. , ve 365 envanter noda kayıtlı olanın ip uzunluğu 34.40 m. dir. Yani zikir tespihlerinin ip uzunlukları birbirlerine oldukça yakındır. Bu ip uzunluklarının hepside Konya Mevlevi dergahında zikir yapılan yer olarak bilinen “Mescid” in ortasına çizilecek bir dairenin çevre uzunluğu ile uyum içerisindedir. Bu ölçülerden ve zikir tespihlerinin üç tanesinin adetlerinin bin sayısından fazla olmalarından, bir tanesinin tesbih tanelerinin binden çok az olmasından hareketle Zikir yapılacak olan meydan, alan, mescit ve benzeri yerlerin önce ortalarına bir daire çizilir, sonra dairenin çevresi ölçülür ve bu ölçüden biraz fazlası zikir tesbihinin ip ölçüsü olarak kabul edilirdi. Sonra zikir tesbihinin ipine yeteri sıklıkta tesbih tanesi geçirilirdi. İpin uzunluğu ne kadar tesbih tanesi alırsa, o kadar tesbih tanesi takılırdı. Zikir tesbihine tanelerin takılmasından sonra mümkünse küçük bir oynama ile mümkünse 99’un yani Esmaül-Hüsna ‘nın veya Mevlevilerce mukaddes rakam olarak kabul edilen 18’in katsayılarına (Nezr-i MEvlana) denk getirilirdi. Örnek olarak verirsek Müzede 366 no’da kayıtlı zikir tesbihin adedi 576 dır. 576, 18’in 32 tam katıdır. Yine 365 noda kayıtlı zikir tesbihinin adedi 1782 dir. 1782 rakamı ise 99 ile 18’in çarpımına eşittir.
Konya Mevlana Müzesi 366 noda kayıtlı olan zikir tesbihinin ip uzunluğu 12.60 m. dir. Bu ip boyunun uzunluğu da dergahta bulunan Meydan-ı Şerifin ortasına çizilecek bir dairenin çevresine uyum sağlamaktadır. Buradan hareketle özellikle kışın soğuk günlerinde Meydan-ı Şeriflerde de zikir yapılıyordu şeklinde bir tez de ileri sürülebilir.
Şeyh mihrabın önüne serilen kızıl posta mihraba arkasını dönmüş olarak oturur.
Eğer aşkı seversen cân olasın 