Geçüb de kâbe kavseyni makâmın lâ-mekân oldu
Cenâb-ı Fahr-i Âlem cân gözüyle gördün Allâh’ı

Hayatın içe­ri­sin­de Mu­ham­me­di­yet’in yan­sı­ma­la­rı­nı gö­re­bil­mek, ima­nın ke­ma­lin­den­dir. Zi­ra her şey, bir mer­te­be­nin işa­ret ta­şı­dır ve bir son­ra­ki­ne da­vet eder. Mü­min, so­nu ol­ma­yan bir yol­da yü­rü­yen ki­şi­dir. Onun eş­ya­ya ba­kı­şı ber­rak ve kes­kin­dir, ke­sif­li­ğe gö­mül­me­miş­tir. Eş­ya­yı “ol­du­ğu gi­bi” (fark ve cem’ bi­ra­ra­da­lı­ğı içe­ri­sin­de) sey­re­de­bi­len ki­şi­dir mü­min. Kü­für eh­li ise, ka­ran­lık­la­ra bat­tı­ğı için eş­ya­nın “gö­rü­nen” (fark) vec­he­sin­de ka­rar kı­lan kim­se­dir. Ki bu ikin­ci­ler, ba­zen “gö­rü­nen”in as­lı­nı bil­mek nok­ta­sın­da in­sa­nın ye­ter­siz ol­du­ğu­nu, ba­zen de “asl”ın “gö­rü­nen”in biz­zat ken­di­sin­den iba­ret ol­du­ğu­nu id­di­a ede­cek ka­dar bed­baht ve cü­ret­kâr­dır. Ken­di­le­ri ha­yal­ler içe­ri­sin­de yü­zen­le­rin, şey­le­ri “ol­du­ğu gi­bi” sey­re­den­le­ri ha­yal­pe­rest­lik­le suç­la­ma­la­rı ne za­val­lı bir tu­tum­dur. Hal­bu­ki eh­li­ne ma­lûm ol­du­ğu üze­re, eş­ya­nın as­lı in­san ta­ra­fın­dan -Hak ona bil­dir­me­dik­çe- bi­li­ne­mez, ama Hak bil­di­rin­ce “gayb” (bi­lin­me­yen) ar­tık “şu­hud”a (şa­hit­lik de­re­ce­sin­de bi­li­nen’e) dö­ner. O se­bep­le mer­te­be­si­ne gö­re her­ke­sin gayb’ı da şu­hud’u da ay­rı ay­rı­dır. Ki­mi­ne gayb olan, bir di­ğe­ri­nin şu­hud’udur.

Su­fi­ler kla­sik bil­gi te­ori­si­ne de­ğer­li bir kat­kı sa­yı­la­bi­le­cek bu fark­lı ve öz­gün ba­kış ile in­sa­nın yet­kin­lik­le­ri­ni ve za­af­la­rı­nı ye­ni­den ta­nım­la­mış­lar­dır. İn­san, bil­mek hu­su­sun­da ne da­ra­cık sı­nır­lar içe­ri­si­ne hap­sol­muş­tur, ne de her şey üze­rin­de ni­haî söz söy­le­yi­ci­dir. Fa­kat o, ipi sa­hi­bi­nin elin­de­ki bir kö­le gi­bi­dir: Şa­yet kö­le (kul), sa­hi­bi­ni (Rab­bi­ni) “cüz’î ira­de­siy­le” mer­ha­me­te ge­ti­rir­se sa­hi­bi ipi bol­laş­tı­ra­rak onun ha­re­ket da­ire­si­ni ge­niş­le­tir, ama kız­dı­rır­sa sa­hi­bi de ipi da­ral­tır (cüz’î ira­de, kö­le­nin sı­nır­lı hürriyet ala­nı­dır). Öy­ley­se in­san “or­ta”da olan­dır; ya­hut İh­san Faz­lı­oğ­lu’nun çe­şit­li ya­zı­la­rın­da­ki kav­ram­laş­tır­ma­sı­na baş­vu­ra­cak olur­sak bu-ara­da-olan’dır. “Ya bu, ya da şu­dur; bir üçün­cü yol yok­tur!” di­yen­le­re ce­va­ben su­fi­ler “ne o, ne de şu­dur; de­ğil üçün­cü yol, ikin­ci­si da­hi yok­tur!” di­ye­rek in­sa­nın “or­ta”da­ki ye­ri­ne işa­ret et­miş­ler­dir. Bu or­ta­da oluş, ki­mi za­man “den­ge”nin işa­re­ti­dir (yet­kin­lik), ki­mi za­man da “or­ta­da kal­mış­lı­ğın” (za­af) ifa­de­si­dir. Su­fi­le­re gö­re bil­me, “ya/ya da” iki­li­ğin­de açık­la­na­maz ve bil­gi pe­kâ­lâ de­re­ce­len­di­ri­le­bi­lir. Fark’tan cem’e gi­den ve da­ha son­ra “fark ve cem’ bi­ra­ra­da­lı­ğı”na dö­nü­şen bil­me se­rü­ve­ni, ey­le­me’den ba­ğım­sız de­ğil­dir: sa’y ve gay­ret ge­rek­ti­rir, ama sa’y ve gay­ret yet­mez; Hakk’ın ih­sa­nı da ge­re­kir.

Bu bil­me se­rü­ve­nin­de Hakk’ın ih­san­la­rın­dan il­ki Hz. Ri­sa­let­pe­nah’ın (s.a.v.) zat-ı pâ­ki­dir; çün­kü Hz. Pir Mev­lâ­na Ce­lâ­led­din’in de­yi­şiy­le, “Şa­yet o Yi­ğit, atı­nı ka­ran­lık va­di­ler üze­ri­ne sü­rüp et­ra­fı ay­dın­la­ta­rak yo­lu­mu­zu aç­ma­say­dı, biz­ler yo­lu­mu­zu bu­la­maz­dık.” İş­te yo­lun­dan gi­den­le­re kar­şı bu de­re­ce şef­kat­li olan o Yi­ğit, ih­sa­nı bol Pa­di­şah’ın ken­di is­miy­le mü­sem­ma kıl­dı­ğı Ga­fur ve Ra­him olan Kâ­mil İn­san’dır [9:128]. İs­ma­il Hak­kı Bur­se­vî Hazretleri, O’nun her âlem­de­ki te­za­hü­rü­nün fark­lı ol­du­ğu­nu söy­le­miş ve bu âlem­de (dün­ya­da) Mu­ham­med ola­rak gö­rün­dü­ğü­nü, ha­ki­ka­tın­da Ah­med ol­du­ğu­nu, öte âlem­de (uk­bâ­da) ise Mah­mud ola­ca­ğı­nı be­yan et­miş­tir. Bu isim­le­rin iş­le­ri bir­bi­rin­den fark­lı­dır. Mü­min­le­rin hep­si Mu­ham­med cep­he­si­ni ta­nır­ken, Ah­med cep­he­si­ni yal­nız ve­li­ler ta­nır ve bu is­min es­ra­rı pek bü­yük­tür. Herkesin anlayacağı incelikte bir laf değildir, biraz kalın laf’tır. Hazmı zordur; görünmek başkadır, Allah olmak başkadır amma Ha­san Se­za­i-i Gül­şe­nî hazretleri bir tev­şi­hin­de onu şöy­le an­lat­mış­tır:

Mu­ham­med’dir ce­mâl-i Hakk’a mir’ât
Mu­ham­med’den gö­rün­dü ken­di biz­zât

Hz. Şâ­ri’ vah­ye mu­ha­tap ol­muş ve onu uy­gu­la­mış­tır -ki onun eliy­le ve sö­züy­le mey­da­na ge­len iş­le­rin hiç­bi­ri­si Hakk’ın ira­de­sin­den ay­rı de­ğil­dir. “At­tı­ğın­da sen at­ma­dın, Al­lah at­tı.” (8/17) aye­ti bu­nun de­li­li­dir ve yi­ne “Sa­na bi­at eden­ler, an­cak Al­lah’a bi­at et­miş­tir. Al­lah’ın eli on­la­rın el­le­ri üs­tün­de­dir.” (48/10) aye­ti de bu­na işa­ret eder; ni­te­kim Hz. Re­sul bi­at­ta eli­ni yu­ka­rı­da tu­tar­dı. Al­lah her şey­de te­cel­li eder ve gö­rü­nür (Zâ­hir) ama bun­la­rın hiç­bi­ri­si za­tî te­cel­li de­ğil­dir. Za­tıy­la te­cel­li eder­se, ken­din­den baş­ka bir şey bı­rak­maz ve her ne var­sa yok eder. Her şey is­ti­da­dı nis­pe­tin­ce Hakk’a ay­na­dır, ama ya­ra­tıl­mış­la­rın en üs­tü­nü olan Kâ­mil İn­san en ber­rak ay­na­dır ve O’n­da­ki te­cel­li za­tî te­cel­li­dir. Ni­te­kim su­fi­ler “Rab­bi da­ğa te­cel­li et­ti ve onu pa­ram­par­ça et­ti.” (7/143) aye­tin­de dağ ile kas­to­lu­na­nı -iş’arî bir yön­tem­le- dağ­lar gi­bi bü­yük­le­nen sah­te-ben­lik, cüz’î ira­de, vs. şek­lin­de tef­sir et­miş­ler­dir. Do­la­yı­sıy­la Hz. Mu­ham­med(sav) ce­ma­lûl­la­ha ay­na­dır ve O’n­dan Hakk’ın za­tı gö­rü­nür. Bu se­bep­le­dir ki, Rıfai Şeyhi Tâ­cî Efendi bir tev­şi­hin­de “Mü­sâ­vî­dir se­ni gör­mek gü­zel Al­lah’ı gör­mek­le / Yü­zün âyi­ne-i nûr-i Hu­dâ’dır yâ Re­sû­lâl­lah” buyurmuştur. Ah­med’de giz­le­nen, ‘Hû’dur. Su­fi­ler bu­nu ifa­de et­mek için per­de-i mîm de­yi­şi­ne sık­lık­la baş­vu­rur ve “Ah­med’de­ki mim per­de­si­ni kal­dır da bir bak, ar­dın­da kim du­ru­yor!” der­ler. Arap­ça­da “Ah­med” ke­li­me­si­nin ya­zı­lı­şın­da­ki mim har­fi kal­dı­rı­lır­sa, ge­ri­ye “Ahad” ka­lır. Bir baş­ka de­yiş­le, Mu­ham­med Kâ­mil İn­san’ın va­hi­di­yet (birlik) mer­te­be­sin­de­ki is­mi­dir, Ah­med ise aha­di­yet (teklik) mer­te­be­sin­de­ki is­mi­dir.

Mu­ham­med’den vü­cû­da gel­di ek­vân
Mu­ham­med râ­î vü mer’î vü mir’ât

Su­fi on­to­lo­ji­de var olan­la­rın hep­si Var­lık ta­ra­fın­dan mey­da­na ge­ti­ril­miş­tir, hat­ta onun çe­şit­li tecellileridir. Bu mey­da­na ge­li­şin fai­li/mü­seb­bi­bi Hakk (Vü­cûd-ı Mut­lak), se­be­bi kavl/söz (“Kün!”), ne­ti­ce­si ise nur­dur (nûr-ı Mu­ham­me­dî). Di­ğer var olan­la­rın hep­si, o nu­run çe­şit­li se­vi­ye­ler­de­ki açı­ğa çı­kış­la­rı­dır. Ma­dem­ki var-olan­lar (ek­vân) Mu­ham­med’den zu­hur et­miş­tir, öy­ley­se ba­kan (râ­î), ba­kı­lan (mer’î) ve bak­ma ey­le­mi­nin ger­çek­leş­ti­ği yer olan ay­na (mir’ât) Mu­ham­med’in ta ken­di­si­dir. Bu­nu da­ha fark­lı şe­kil­ler­de açık­la­yan mu­ta­sav­vıf­lar da ol­muş­tur ve bu ba­his bu­ra­da bi­ti­ri­le­me­ye­cek ka­dar de­rin ve uzun­dur.

Gö­rün­dü çün sı­fâ­tı bî-çün iken Ol
Ni­ce derk ide der­râk ânı hey­hât

Ken­di­si her­han­gi bir se­be­be bağ­lı ol­mak­tan mü­nez­zeh olan Zat-ı Hakk’ın bü­tün isim­le­ri en açık ve ber­rak şek­liy­le Mu­ham­med ay­na­sın­da gö­rün­müş­tür. Bu­nun böy­le ol­du­ğu­nu id­rak et­mek ise doğ­ru­su pek güç­tür, çün­kü bu mey­dan­da akıl­lar kes­mez olur. Mev­lâ­na’nın me­ta­fo­rik bir şe­kil­de ifa­de­len­dir­di­ği gi­bi, “akıl, bu me­se­le­ler­de ça­mu­ra sap­lan­mış eşek gi­bi­dir.” Baş­lan­gıç­ta sö­zü­nü et­ti­ği­miz epis­te­mik kav­ra­yı­şa bu­ra­da işa­ret var­dır: İn­san, ken­di ba­şı­na Al­lah’ı bi­le­mez, do­la­yı­sıy­la Hakk’ın bil­dir­me­si­ne muh­taç­tır. O bil­di­rir­se, in­san bi­lir. Zün­nûn-ı Mıs­rî’ye “Al­lah’ı ne ile bil­din?” di­ye sor­duk­la­rın­da onun ce­va­bı şöy­le olur: “Al­lah’ı Al­lah’la bil­dim.”

Mu­ham­med şer­hi­dir en­füs ü âfâk
Anı cüm­le be­yân ey­ler ri­vâ­yât

İç­te ve dış­ta olan her ne var­sa -Kur’an (en­füs) ve Kâi­nat ki­ta­bı (âfâk)- Mu­ham­med’in açık­lan­ma­sı­dır, hep­si onu an­la­tır. Oku­ma­sı­nı bil­me­yen ise, an­la­tı­lan­dan bi­ha­ber­dir (55/1-2: “Al­lah oku­ma­sı­nı öğ­ret­ti.”). Do­la­yı­sıy­la Hz. Mu­ham­med ya­şa­yan Kur’an’dır, Kur’an ise söz­lü/ya­zı­lı Mu­ham­med’dir. Ki­tap ve Pey­gam­ber “bir­lik­te­li­ği” -Hı­ris­ti­yan­lar­da­ki gi­bi “bir­li­ği” de­ğil!- hem Ki­tap’ta (5/15: “Doğ­ru­su si­ze bir Nur [Mu­ham­med] ve apa­çık bir Ki­tap [Kur’an] gel­miş­tir.”), hem de Pey­gam­ber’in söz­le­rin­de (“Si­ze iki mi­ras bı­rak­tım, on­la­ra uyar­sa­nız yo­lu­nu­zu şa­şır­maz­sı­nız: Kur’an ve ehl-i bey­tim.”) ıs­rar­la vur­gu­lan­mış­tır. Bu ki­tap-pey­gam­ber bir­lik­te­li­ği­ni ve Hakk’ın Kâ­mil İn­san’a olan öv­gü­sü­nü (tah­mid) Mu­al­lim Na­ci yaz­dı­ğı na­at­ta “Hüsn-i Kur’ân’ı gö­rür in­sân olur hay­rân sa­na / Dest-i kud­ret­le ya­zıl­mış hil­ye­dir Kur’ân sa­na” mıs­ra­la­rıy­la di­le ge­tir­miş­tir.

Se­zâ­î cem’ olur Ah­med’de cüm­le
Ne kim var­dır bi­dâ­yât ü ni­hâ­yât

Var olan­la­rın hep­si Ah­med’de top­la­nır ve bu “her an ye­ni bir oluş” (55/29) ile de­vam eder ki, bu olu­şun baş­lan­gı­cı ve so­nu yok­tur. Bu me­se­le, na­za­rî ola­rak ne­ti­ce bul­maz, ame­lî ir­fan ol­maz­sa bi­lin­mez.

*** Bahsi geçen nutku şerifleri teberrüken paylaşmak dileriz.

Cemâlin hüsnüne canlar fedâdır Yâ Resûlallah
Kelâmın kalb ü rûha hoş gıdâdır Yâ Resûlallah
Müsâvîdir seni görmek güzel Allah’ı görmekle
Yüzün âyine-i nûr-i Hudâ’dır Yâ Resûlallah
Yanar kalbim gözüm ağlar senin âteş-i aşkınla
Bu âlemde bütün aşkım sanadır Yâ Resûlallah
Günâhkârım kusûrum çok der-i ihsânına geldim
Senin afvın günâhkâre atâdır Yâ Resûlallah
Bu yolda can verenlere beni sultânım ilhâk et
Bu Tâcî’nin niyâzı bir ricâdır Yâ Resûlallah

Muhammed’dir cemâl-i Hakk’a mir’ât
Muhammed’den göründü kendi bizzât
Muhammed’den vücûda geldi ekvân
Muhammed râî vü mer’î vü mir’ât
Göründü çün sıfâtı bî-çün iken Ol
Nice derk ide derrâk ânı heyhât
Muhammed şerhidir enfüs ü âfâk
Anı cümle beyân eyler rivâyât
Sezâî cem’ olur Ahmed’de cümle
Ne kim vardır bidâyât ü nihâyât